Rogalski Maciej, Przesłanka powagi rzeczy osądzonej w procesie karnym

Problematyka warunków dopuszczalności postępowania karnego, czyli przesłanek procesowych uznawana jest za jedno z podstawowych zagadnień nauki procesu karnego. Zagadnienie to wywołuje wiele sporów w doktrynie. Przedmiotem dyskusji jest m.in. pojęcie przesłanki procesu karnego, liczba przesłanek oraz ich podział.

Szczególne miejsce wśród przesłanek procesowych zajmuje powaga rzeczy osądzonej (res iudicata). Przesłanka ta uniemożliwia wszczęcie i prowadzenie procesu w sytuacji, gdy w tej samej sprawie, przeciwko temu samemu oskarżonemu, zapadło już prawomocne orzeczenie. W przypadku jej zaistnienia postępowanie nie powinno być wszczęte, a jeżeli już toczy się, musi być umorzone. Szczególna pozycja tej przesłanki związana jest z konsekwencjami jej naruszenia. Wydanie orzeczenia z naruszeniem powagi rzeczy osądzonej stanowi bezwzględny powód odwoławczy (do niedawna powodowało nawet nieważność orzeczenia z mocy prawa). Nie wszystkie przesłanki procesowe w przypadku ich naruszenia powodują tak poważne skutki procesowe.

Z uwagi na prawne skutki zaistnienia lub naruszenia powagi rzeczy osądzonej sąd i prokurator są zobowiązani do kontroli, już w stadium postępowania przygotowawczego, czy nie zachodzi przesłanka res iudicata.

W ścisłym związku z res iudicata pozostaje zakaz ne bis in idem. Zgodnie z nim nie może się toczyć ponownie postępowanie w tej samej sprawie i przeciwko tej samej osobie, gdy sprawa jest już formalnie zakończona, tj. gdy od orzeczenia nie przysługuje zwykły środek odwoławczy. Kodeks postępowania karnego przewiduje jednak wyjątki od zakazu ne bis in idem. W szczególności kasacja i wznowienie postępowania pozwalają na prowadzenie postępowania w tej samej sprawie i przeciwko tej samej osobie, pomimo prawomocnego jej zakończenia. Powaga rzeczy osądzonej w sprawie karnej nie jest także przeszkodą do prowadzenia postępowania w oparciu o przepisy innych ustaw, na przykład prawa cywilnego.

Wiele trudności interpretacyjnych wywołuje zagadnienie powagi rzeczy osądzonej w aspekcie zbiegu przestępstw oraz zbiegu przepisów ustawy. W szczególności dotyczy to czynu ciągłego oraz ciągu przestępstw. W przypadku czynu ciągłego prawomocne skazanie stanowi przeszkodę dla późniejszego osądzenia tego samego oskarżonego za inne fragmenty tego samego czynu. Odmiennie przedstawia się sytuacja w przypadku ciągu przestępstw. Prawomocne osądzenie fragmentu czynu nie stwarza zakazu ne bis in idem co do pozostałych fragmentów ciągu przestępstw ujawnionych później, ale nieosądzonych.

Powaga rzeczy osądzonej i związany z nią zakaz ne bis in idem posiada wymiar nie tylko teoretyczny, ale i praktyczny. Stanowi gwarancję dla obywatela, że w przypadku prawomocnego osądzenia jego czynu nie zostanie ponownie pociągnięty do odpowiedzialności za ten sam czyn. Zakaz ne bis in idem przewidują nie tylko ustawodawstwa państwowe, lecz też międzynarodowe. Zawarty jest on w art. 4 ust. 1 protokołu nr 7 europejskiej konwencji praw człowieka i podstawowych wolności, a także w art. 14 ust. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, który stanowi, że "nikt nie może być ponownie ścigany lub karany za przestępstwo, za które już raz został prawomocnie skazany lub uniewinniony zgodnie z ustawą i procedurą karną danego kraju".

Przedstawione w niniejszej monografii zagadnienia związane z res iudicata jako przesłanką procesu karnego były już przedmiotem opracowania mojego autorstwa. W 2004 r. ukazała się książka pod tytułem Res iudicata jako przesłanka procesu karnego. Obecne wydanie jest poszerzoną i uzupełnioną wersją poprzedniego wydania. Uwzględniłem uwagi i spostrzeżenia, za które jestem wdzięczny, do poprzedniego opracowania. W szczególności zdecydowanie więcej miejsca w mojej pracy poświęciłem zagadnieniom związanym z "tożsamością czynu". Problematyka ta nadal wywołuje wiele wątpliwości i nadal istnieją trudności ze skonstruowaniem niebudzących zastrzeżeń kryteriów tożsamości czynu.

Z uwagi na ważny aspekt międzynarodowy obowiązywania zakazu ne bis in idem poszerzeniu uległy także części opracowania odnoszące się do tych zagadnień. Polska będąc członkiem Unii Europejskiej w coraz większym stopniu jest związana jej ustawodawstwem. Zobowiązana jest więc do przestrzegania także tych regulacji, które zawierają postanowienia w zakresie zakazu ne bis in idem.

Znacznemu poszerzeniu uległa ta część opracowania, która poświęcona jest zagadnieniom res iudicata w aspekcie innych niż prawnokarne rodzajów odpowiedzialności. Istotnym problemem jest ustalenie, kiedy inne niż prawnokarne rodzaje odpowiedzialności są na tyle dotkliwe dla sprawcy, że mogą być porównywane z odpowiedzialnością karną i rodzić wątpliwości, czy sprawca nie zostanie ukarany dwukrotnie za ten sam czyn. Problem jest skomplikowany ze względu na bardzo różny charakter innej odpowiedzialności niż odpowiedzialność karna.

Praca zawiera także wiadomości z zakresu nowych rozwiązań zagranicznych będących odstępstwem od zasady ne bis in idem, a nawiązujących do nieaktualnej już w polskiej doktrynie koncepcji procesu dodatkowego. Wśród wielu uregulowań zarówno krajowych, jak i międzynarodowych, przewidujących zakaz ne bis in idem, poglądów w piśmiennictwie opowiadających się za wzmocnieniem obowiązywania zasady ne bis in idem oraz instytucji prawomocności, przyjmowane są uregulowania, które odstępują od przestrzegania w sposób rygorystyczny i bez wyjątków zasady ne bis in idem. Warto poznać przyczyny, dla których tworzone są takie rozwiązania.