Rau Zbigniew, Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie

W polskim ustawodawstwie następują ciągle przemiany i modyfikacje. Niektóre z nich wynikają z konieczności przystosowania do zmian politycznych i gospodarczych zachodzących dynamicznie od momentu transformacji ustrojowej, inne są koniecznością dostosowania prawa do obowiązujących Polskę standardów międzynarodowych, jeszcze inne wynikają z rozwijającej się przestępczości, w tym także zorganizowanej. W społeczeństwie zachodzi wiele zmian, obok tych korzystnych obserwujemy także negatywne, dotyczące na przykład chęci bogacenia się za wszelką cenę. Wszystkim żyjącym w zindustrializowanym społeczeństwie XXI wieku przedstawiany jest poprzez media wizerunek współczesnego człowieka jako osoby bogatej, zaradnej i szczęśliwej; większość też ludzi szczęście rozumie jako dostatek, który warto zdobyć wszelkimi dostępnymi środkami. Często przy wyczerpaniu legalnych możliwości zarobienia pieniędzy człowiek przekracza obowiązujące normy prawne, chcąc mieć wszystko, bez względu na dobro ogółu. Tak było od zarania ludzkości i nie jest to niczym nowym. Jednak wraz z postępującą technicyzacją życia wzrasta też wyrafinowanie przestępców. Właśnie to doprowadziło do ukształtowania się nowej kategorii przestępstw nazwanych zorganizowanymi.

W polskich realiach jest to problem nowy i nadal w zasadzie nieznany, co więcej, jest on bardzo ważny nie tylko z punktu widzenia jego znaczenia społecznego, ale też dlatego, że dotyczy on w znacznym stopniu wiarygodności organów państwa i potrzeby zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego kraju. Postanowiono zbadać i przedstawić tę tematykę w niniejszej monografii z dwóch powodów. Po pierwsze istnieje coraz większe zagrożenie przestępczością zorganizowaną jako zjawiskiem dynamicznie ewoluującym i nieprzewidywalnym. Należy więc dążyć do jego szczegółowego poznania, jak również wypracować metody prognozowania, co będzie stanowić podstawę do skoordynowanych działań zapobiegawczych. Po drugie zjawisko to na gruncie polskim jest w istocie kryminologicznie niezdiagnozowane, a poprzez fałszywe przedstawienie w mediach jego zwalczanie częstokroć jest utrudnione.

Monografia koncentruje się na próbie wszechstronnego ukazania zjawiska, na omówieniu problemów stojących przed państwem i jego organami, a dotyczących ścigania i zapobiegania przestępczości zorganizowanej. Wskazane zostały również główne kierunki, których realizacja może skutkować podniesieniem skuteczności zwalczania tej kategorii przestępstw.

W książce niestety musiała zostać pominięta problematyka pracy operacyjnej, jak również część niejawnych zagadnień dotyczących realizacji programu ochrony świadków koronnych, świadka incognito, przesyłki niejawnie nadzorowanej czy operacji pod przykryciem. Zakładana objętość monografii nie pozwoliła również przedstawić wszystkich zdiagnozowanych podczas programu badawczego problemów związanych z fenomenem przestępczości zorganizowanej, m.in. problematyki konsultantów w zorganizowanych grupach przestępczych, problematyki korupcji czy postulowanych zmian w organach ścigania i wymiaru sprawiedliwości.

W kraju nie były prowadzone dotychczas kompleksowe kryminologiczne badania nad zjawiskiem przestępczości zorganizowanej, nie ma w związku z tym całościowej usystematyzowanej o nim wiedzy, co utrudnia wypracowanie adekwatnych do zagrożenia form i metod walki oraz prawodawstwa zmierzającego do eliminowania zjawiska, jak również skutecznego mu zapobiegania.

Należało zatem dokonać wyboru strategii badań. Podjęto próbę zbadania zjawiska polskiej przestępczości zorganizowanej na podstawie przejawów jej aktywności — a więc wpływu na organy państwowe, zachowań jej członków czy fluktuacji struktury oraz kierunków jakościowych i ilościowych przestępstw popełnianych przez grupy zorganizowane. Materiał badawczy zgromadzono na podstawie wiedzy osób praktycznie zajmujących się zwalczaniem przestępczości zorganizowanej. Pierwotnie wprawdzie rozważano

analizę akt wybranych postępowań przygotowawczych, jednakże wydaje się, iż tylko w oparciu o wiedzę policjantów, prokuratorów i sędziów z terenu całego kraju można dokonać pewnego uogólnienia stanu i aktywności zjawiska. Przeanalizowanie nawet kilkudziesięciu spraw dałoby obraz modus operandi działania grup przestępczych tylko w tych indywidualnych przypadkach — co więcej, wiele istotnych wątków działalności zostałoby pominiętych choćby dlatego, iż nie znajdują się w materiałach procesowych. Zawsze pominięcie nieudokumentowanej wiedzy — w szczególności w tak delikatnej materii, jaką jest zwalczanie przestępczości zorganizowanej — stanowi mankament analizy wielokrotnie przetworzonych materiałów procesowych.

Podczas badań w znacznej części udało się pokonać ten problem. Dokonano badania policjantów w oparciu nie tylko o ich wiedzę procesową, lecz również operacyjną. W ten sposób uzyskano kryminologiczny obraz polskiej zorganizowanej grupy przestępczej na podstawie doświadczenia wynikającego z jednej strony z prowadzenia konkretnych spraw, z drugiej na podstawie wyników kilkuletniej już pracy procesowej i operacyjnej skierowanej przeciwko przestępczości zorganizowanej. Wyniki badań policjantów uzupełniono diagnozą wiedzy prokuratorów zwalczających zorganizowaną przestępczość w zakresie działań procesowych oraz jako oskarżycieli w przewodzie sądowym. Zakres uzyskanej wiedzy jest bardzo szeroki i (co istotne) uzupełniony został wynikami badawczymi uzyskanymi podczas przeprowadzonych pierwszych w Polsce badań świadków koronnych. Tam, gdzie było to istotne, przytoczone zostały w formie cytatów dokładne wypowiedzi respodentów.

Badania w założonym zakresie realizowano w ramach grantu naukowego Komitetu Badań Naukowych nr 5 H02A 01820, co umożliwiło szersze przedstawienie problemu dzięki uzyskanym środkom.

Monografia odzwierciedla zatem wyniki ankietowych badań empirycznych przeprowadzonych na terenie kraju na grupie respondentów: policjantów Centralnego Biura Śledczego Komendy Głównej Policji, prokuratorów Wydziałów VI Prokuratur Okręgowych oraz Biura ds. Przestępczości Zorganizowanej Prokuratury Krajowej, nieletnich - wielokrotnych sprawców czynów karalnych, świadków koronnych, reprezentatywnej próbie sędziów — Sądów Apelacyjnych, Okręgowych i Rejonowych, jak również badań wykonanych przez Ośrodek Badania Opinii Publicznej na reprezentatywnej próbie społeczeństwa. Badanie społeczeństwa pozwoliło na określenie poczucia społecznego zagrożenia przestępczością zorganizowaną, przedstawienie stanu wiedzy społeczeństwa o tej kategorii przestępczości, jak również jej skorelowanie z ocenami policjantów, prokuratorów i sędziów. W części teoretycznej zawarto niejednokrotnie wypowiedzi praktyków uzyskane w trakcie prowadzenia badań i rozmów ukierunkowanych, co stanowi istotne uzupełnienie ujęcia dogmatycznego spostrzeżeniami praktycznymi w poruszanych zakresach.

Zastosowano pięć metod badawczych mających na celu naukową weryfikację i realizację przedsięwziętych założeń. Badania respondentów przeprowadzono za pomocą ankiety z wariantami pytań otwartych, zamkniętych oraz półotwartych. W celu pełniejszego przedstawienia problemu uzupełniono je wypowiedziami osób zajmujących się zjawiskiem i mających o nim znaczną wiedzę. W dużej mierze wykorzystano metodę indukcyjną — bezpośrednią analizę dokumentów źródłowych; wykorzystano także metodę dedukcyjną, tj. korzystanie z literatury specjalistycznej i fachowej, która w sposób istotny uzupełnia wnioski poprzedniej.

W monografii o charakterze prawniczym nie może zabraknąć również porównań poszczególnych aktów, co stanowi zakres metody analityczno-porównawczej. Komparatystyka zastosowana została jednakże tylko tam, gdzie wnosiła istotne elementy przyczyniające się do dalszych przemyśleń. W pracy oparto się na źródłach pierwotnych, takich jak statystyki czy raporty organów ścigania. Wydaje się, iż jest to materiał opisujący bezpośrednie działanie wymierzone w przestępczość zorganizowaną i jako taki powinien być w znacznej mierze wiarygodny. W zakresie instytucji świadka koronnego porównano dorobek Stanów Zjednoczonych w dziedzinie zwalczania przestępczości zorganizowanej za pomocą tego instrumentu — tak w ujęciu organizacyjno-technicznym, jak i komparatystyki prawnej. System common law jest w swej istocie odległy od europejskiego kontynentalnego, wydaje się jednak, że ze względu na sukcesy osiągane w Stanach Zjednoczonych w walce z przestępczością zorganizowaną jest on na tyle znaczący, iż nie należy go pomijać.

W związku z powyższym książka ma charakter kryminologiczny z elementami dogmatyki. Starano się zachować pewne proporcje, pamiętając, iż nie wszystko można zdiagnozować za pomocą empiryzmu kryminologicznego, jednak z drugiej strony nie wszystko można oprzeć na zasadach interpretowania norm obowiązującego prawa. Autor ma jednak świadomość, iż fakty rekonstruowane za pomocą badań ankietowych respondentów są w istocie opiniami o faktach. Wielu stwierdzeniom należałoby w związku z tym nadać formę probabilistyczną — nie ma jednakże idealnej metody badawczej diagnozującej tak trudne do uchwycenia zjawisko, jakim jest przestępczość zorganizowana.

Analizy kryminologiczne doprowadziłaby do wniosków, które stanowią przyczynek do twórczej analizy aktualnie obowiązujących aktów prawnych. Wielokrotnie podejmowano starania uzyskania konsensusu krytycznych wskazań kryminologicznych i analizy dogmatycznej problematyki de lege lata. W zakresie zmian postulowanych w oparciu o koncepcję źródeł prawa powiązano dogmatyczne rozważania ze wskazywanymi przez ankietowanych pożądanymi kierunkami ewolucji prawa.

W pracy na podstawie wyników badań podjęta została próba określenia progu odporności państwa na działania zorganizowanych grup przestępczych. Nieznana była jak dotąd skala destrukcyjnej intensywności oddziaływania przestępczości zorganizowanej na struktury państwowe i samorządowe, ani jej skutki. Ustalenie skali wzajemnych korelacji pomiędzy przestępczością zorganizowaną a organami państwowymi przyczyni się do podniesienia skuteczności przeciwdziałania w tym zakresie oraz adekwatniejszej alokacji sił i środków państwa w jej zwalczaniu. Naukowa weryfikacja skutkuje zdefiniowaniem rodzaju, stopnia i eskalacji negatywnego ogólnego wpływu na struktury państwowe i samorządowe. Bez stwierdzenia stanu faktycznego nie ma w zasadzie możliwości podjęcia skutecznych — precyzyjnych i skoordynowanych działań w tym zakresie.

W badaniach podjęto próbę prognozy przestępczości zorganizowanej, a także kierunków jej rozwoju, a co za tym idzie — wskazania strategicznego planu zwalczania przestępczości zorganizowanej i możliwości perspektywicznej alokacji sił i środków państwa w zakresie zwalczania zjawiska. Kompleksowa diagnoza dała możliwość wyłonienia czynników mających największy wpływ na skuteczność walki z przestępczością zorganizowaną.

Problematyki niniejszej monografii nie można ujmować tylko w skali prawnej. Jest ona tak szeroka i skomplikowana, zawiera olbrzymią ilość zagadnień, które należałoby poruszyć, że zawsze można postawić zarzut, iż omówiona została tylko pobieżnie, a ewentualne propozycje nowych rozwiązań w tym zakresie można bardzo łatwo krytykować, nawiązując bądź to do problematyki praw człowieka, bądź do utrwalonych zasad polskiego procesu karnego. Sposobem jednakże na wprowadzenie skuteczniejszych zsynchronizowanych działań prawnych i organizacyjnych jest podejmowanie coraz to nowych prób rozwiązania obecnych problemów i wypracowywanie nowych instrumentów, również za pomocą naukowych badań i symulacji, nawet jeśli popełnione zostaną jednostkowe błędy. Nie popełnia błędów tylko ten, kto nie robi nic, a poprzestanie na stanie obecnym powoduje coraz mniejszą skuteczność działań. Dynamizm rozwoju przestępczości zorganizowanej jest tak znaczny, że dotrzymanie jej kroku wymaga od państwa i jego organów intensywnych działań.

Ze względu na obszerność tematyki w książce nie rozszerzano niektórych wątków, wprawdzie istotnych — takich jak problematyka praw człowieka czy rozwiązania prawnomiędzynarodowe — skupiono się szczególnie nad zagadnieniami najistotniejszymi, a bezpośrednio dotyczącymi zwalczania przestępczości zorganizowanej na polskim gruncie.

Szeroka analiza zagadnienia jest również odpowiedzią na postulaty osób zatrudnionych w organach ścigania zajmujących się zwalczaniem przestępczości zorganizowanej. Dlatego w szczególności zaakcentowano wskazania w zakresie usprawnienia działań organizacyjno-technicznych, jak również postulowanych kierunków de lege ferenda. W podsumowaniu przedstawiono szereg wniosków praktycznych wyciągniętych podczas badań oraz konkretne postulaty w wielu zakresach zwalczania przestępczości zorganizowanej.

Jednocześnie autor ma świadomość, iż przedstawiony katalog wyników badań i opartych na nich rozważań nie wyczerpuje całości zagadnień fenomenu przestępczości zorganizowanej. Dlatego wydaje się, iż właśnie prowadzenie dalszych badań naukowych połączonych z korzystaniem z doświadczenia praktyków może przynieść dogłębniejsze i szersze poznanie fenomenu.

Monografia niniejsza oparta jest na pracy doktorskiej obronionej w listopadzie 2001 r. na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. Zrealizowanie przyjętych zamierzeń badawczych oraz przedstawienie powyższych wniosków i rozwiązań było możliwe dzięki wydatnej pomocy udzielonej autorowi przez wiele osób zajmujących się zjawiskiem przestępczości zorganizowanej. Pragnę przede wszystkim podziękować Promotorowi Panu Profesorowi zw. Emilowi W. Pływaczewskiemu za pomoc, ukierunkowanie i wsparcie. Dziękuję też policjantom z CBS KGP, wielu pracownikom z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministerstwa Sprawiedliwości, Biura do Spraw Przestępczości Zorganizowanej Prokuratury Krajowej, Sądu Najwyższego, Krajowej Rady Sądownictwa, Biura Bezpieczeństwa Narodowego Kancelarii Prezydenta RP. Podziękowania składam również pracownikom naukowym Uniwersytetu w Białymstoku, UAM w Poznaniu, Uniwersytetu Warszawskiego, Polskiej Akademii Nauk oraz Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie. Dziękuję za wiele cennych wskazówek, uwag i materiałów, które przyczyniły się do ukształtowania spojrzenia autora na zjawisko z różnych perspektyw, jak też pozwoliły szerzej zrozumieć zagadnienie. Należy tu podkreślić, iż właściwie bez życzliwości wielu osób nie byłoby możliwe tak szerokie i kompleksowe przedstawienie zjawiska. To właśnie zaufanie stworzyło płaszczyznę współpracy oraz możliwość czerpania z doświadczenia zawodowego i życiowego życzliwych badaniom osób.