Ploszka Adam, Publicznoprawny status jednostki skrajnie ubogiej

Rewolucja praw człowieka, trwająca w ciągu ostatnich 70. lat, wywarła znaczący wpływ na wiele aspektów relacji między jednostką a władzą publiczną. Można to dostrzec w szczególności w takich obszarach, jak więziennictwo czy wymiar sprawiedliwości. Pozytywna ocena tego oddziaływania przekłada się na postulaty zastosowania praw człowieka do nieobjętych nimi dotychczas obszarów życia społecznego, takich jak relacje między przedsiębiorstwami wielonarodowymi a jednostką czy między jednostkami. Wciąż jednak istnieją pewne aspekty tradycyjnej relacji jednostki do państwa, w których nie sposób dotychczas dostrzec pozytywnego oddziaływania praw człowieka.

Jednym z takich aspektów jest skrajne ubóstwo jednostki, zagrażające jej zdrowiu i życiu. W 2017 r. w Polsce w skrajnym ubóstwie żyło blisko 1,9 miliona ludzi . W skali globalnej w podanym roku walkę o przetrwanie codziennie toczyło 767 milionów ludzi, czyli 10,7% populacji światowej . Józef Wrzesiński , w następstwie obserwacji życia tysięcy ludzi mieszkających w podparyskim slumsie, stwierdził, że „nędza [rozumiana jako synonim skrajnego ubóstwa – A.P.] jest krzyczącą niesprawiedliwością i całkowitym pogwałceniem praw ludzkich, ponieważ dotyka ona człowieka, naruszając nie jedno z wielu praw, ale całość jego praw. Dla kogoś, kto jest analfabetą, kto nie ma wykształcenia, a ponadto pozbawiony jest dostępu do informacji, (...) wolność polityczna we współczesnym świecie pozostaje martwą literą” . Stwierdzenie, że z jednej strony skrajne ubóstwo negatywnie wpływa na możliwość korzystania z praw człowieka, zaś z drugiej prawa człowieka mogą przyczynić się do ograniczenia skali skrajnego ubóstwa, a w konsekwencji umożliwienia korzystania przez jednostki skrajnie ubogie ze wszystkich praw człowieka, stanowi tezę niniejszej pracy.

Ubóstwo jest elementem stale obecnym w obrazie polskiego społeczeństwa, a w związku z tym można założyć, że każdego dnia dochodzi do licznych naruszeń praw człowieka skrajnie ubogiego. Mimo to problematyka relacji między ubóstwem a prawami człowieka nie została dotychczas w polskiej doktrynie prawa opracowana w formie monografii. Literatura przedmiotu porusza to zagadnienie jedynie w sposób fragmentaryczny. Z tego powodu w badaniach, których zwieńczeniem jest niniejsza praca, istotne znaczenie miały źródła obcojęzyczne, głównie w języku angielskim. Brak monograficznego opracowania tego zagadnienia w języku polskim stanowił jeden z powodów podjęcia badań nad relacją między ubóstwem a prawami człowieka.

Drugim powodem były indywidualne spotkania autora z osobami doświadczającymi ubóstwa, które stanowiły przyczynę refleksji na temat tego, jak prawo, w szczególności prawo praw człowieka, kształtuje status jednostki skrajnie ubogiej oraz w jaki sposób może ono przyczynić się do przeciwdziałania skrajnemu ubóstwu. Pytania te stanowiły główny problem badawczy, a uzyskanie odpowiedzi na nie – cel badawczy postawiony przed pracą. Towarzyszyły im bardziej szczegółowe pytania (cele badawcze) o to:

Tak sformułowane cele badawcze pozwalają na pozostawienie poza zakresem prowadzonych badań zjawiska ubóstwa dobrowolnego.

Struktura monografii została podporządkowana wskazanym wyżej celom badawczym i składa się z pięciu rozdziałów, których zakres sprecyzowany został we wprowadzeniu do każdego z nich. Dokonując w tym miejscu ich krótkiej charakterystyki, wskazać należy, że pierwszy z nich ma charakter wprowadzający w rozważania na temat ubóstwa. W nim też przytoczone zostały najważniejsze z punktu widzenia rozważań prowadzonych w niniejszej pracy ustalenia przedstawicieli nauk społecznych (z wyłączeniem prawnych) w zakresie definiowania kluczowych pojęć odnoszących się do ubóstwa, w tym w szczególności pojęcia skrajnego ubóstwa. W drugim rozdziale przedmiotem analizy stały się różne koncepcje ujęcia związków praw człowieka i skrajnego ubóstwa, a także problematyka ochrony praw człowieka żyjącego w skrajnym ubóstwie w ramach uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka. W kolejnym rozdziale prowadzone są rozważania na temat prawnej konstrukcji obowiązku przeciwdziałania skrajnemu ubóstwu, rekonstruowanego w oparciu o prawa człowieka, na płaszczyźnie regionalnej – europejskiej. Czwarty rozdział został z kolei poświęcony rozważaniom na temat konstytucyjnego ujęcia problematyki skrajnego ubóstwa. Wreszcie w piątym rozdziale analizie poddane zostały regulacje rangi ustawowej i niższej pod kątem zidentyfikowania deficytów w zakresie realizacji standardu ochrony praw człowieka skrajnie ubogiego określonego przez Konstytucję RP oraz wiążące Polskę prawo międzynarodowe publiczne praw człowieka. Pracę wieńczy zakończenie zawierające podsumowanie najważniejszych ustaleń poczynionych w pracy.

W kontekście sposobu sformułowania tytułu niniejszej monografii należy zauważyć, że akty prawne stanowiące przedmiot jej szczegółowej analizy należą do gałęzi prawa publicznego, co uzasadnia posłużenie się w tytule przymiotnikiem „publicznoprawny”. W ten sposób poza zakresem rozważań pozostawione zostały kwestie dotyczące prywatnoprawnych regulacji związanych ze skrajnym ubóstwem. Drugie pojęcie: „status”, użyte w tytule pracy, jest rozumiane dla jej potrzeb jako określenie relacji jednostki do państwa, którą kształtują przepisy prawa zarówno materialnego, jak i proceduralnego, a także orzecznictwo sądów i organów międzynarodowej ochrony praw człowieka. Z określenia statusu jednostki skrajnie ubogiej wynika możliwość ustalenia obowiązków władzy publicznej względem niej, a pośrednio także względem problemu skrajnego ubóstwa. Obowiązki te będą miały charakter zarówno pozytywny (oznaczający konieczność podjęcia określonych działań), jak i negatywny (oznaczający konieczność powstrzymywania się przed ingerencją państwa w życie jednostki). Wreszcie, kluczowe dla niniejszej pracy pojęcie „skrajnego ubóstwa”, stanowiące przedmiot szczegółowej analizy w pierwszym rozdziale, używane jest na określenie sytuacji, w której jednostka dysponuje środkami materialnymi na takim poziomie, który nie pozwala jej na zaspokojenie minimalnych potrzeb życiowych (odnoszących się do wyżywienia, schronienia, higieny czy opieki zdrowotnej). Zasadniczo – gdy nie zostało to zastrzeżone inaczej – odwołując się do niego, jest ono wyznaczane przy użyciu kategorii minimum egzystencji.

W badaniach, których zwieńczenie stanowi niniejsza książka, zastosowano kilka metod charakterystycznych dla prawoznawstwa. Pierwszą z nich była metoda prawno-dogmatyczna. Została ona zastosowana do analizy przepisów prawa rangi konstytucyjnej oraz aktów prawa międzynarodowego publicznego, stanowiąc punkt wyjścia do rekonstrukcji konstytucyjnego i międzynarodowego standardu ochrony praw człowieka skrajnie ubogiego, a później do określenia deficytów polskiego ustawodawstwa. Dla potrzeb analizy praktyki stosowania przepisów kształtujących status jednostki skrajnie ubogiej, w szczególności orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a także Europejskiego Komitetu Praw Społecznych, zastosowana została metoda empiryczna. Sięgnięcie do trzeciej metody – historycznej służyło ustaleniu kontekstu historycznego relacji państwa do zagadnienia ubóstwa, a także obecności tej tematyki w polskim prawie konstytucyjnym oraz prawie międzynarodowym publicznym praw człowieka. Wreszcie czwarta metoda – komparatystyczna – zastosowana została do fragmentarycznego zbadania elementów kształtujących status jednostki skrajnie ubogiej w innych systemach prawnych.

Monografia ta stanowi poprawioną i poszerzoną wersję rozprawy doktorskiej o tożsamym tytule obronionej przed Radą Naukową Instytutu Nauk Prawno-Administracyjnych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie nagrodzonej I nagrodą w LIII konkursie „Państwa i Prawa” na najlepsze prace doktorskie z dziedziny nauk prawnych. Stanowi ona jednocześnie efekt projektu badawczego pt. „Skrajne ubóstwo jednostki jako kategoria konstytucyjna”, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (nr projektu: 2015/19/N/HS5/00005).

Monografia ta nie przybrałaby ostatecznie takiego kształtu, gdyby nie wsparcie i cenne rady kilku osób, którym w tym miejscu chciałbym serdecznie podziękować. W pierwszej kolejności serdeczne podziękowania za opiekę merytoryczną pragnę skierować do promotora mojej rozprawy doktorskiej, a jednocześnie mojego mentora, Pana prof. UW dr. hab. Mirosława Wyrzykowskiego, który czuwał nad moim rozwojem naukowym, wspierając mnie swoimi cennymi radami, jak również uwagami, właściwie od początku mojej ścieżki naukowej, czego uwieńczeniem były wspólne prace nad rozprawą doktorską. Na ukształtowanie mojego warsztatu naukowego istotny wpływ wywarł także Pan dr Adam Bodnar, któremu za możliwość współpracy przy wielu projektach naukowych także w tym miejscu serdecznie dziękuję. Swoje podziękowania kieruję też pod adresem recenzentów mojej rozprawy – Pana prof. dr. hab. Zdzisława Kędzi i Pana prof. dr. hab. Jerzego Zajadły, dziękując im w sposób szczególny za wnikliwe recenzje i cenne uwagi, które pozwoliły mi spojrzeć na nowo na moją rozprawę, stanowiąc źródło cennych inspiracji. Podziękowania chciałbym wyrazić także Panu Profesorowi Ryszardowi Szarfenbergowi i świętej pamięci Panu Profesorowi Wiktorowi Osiatyńskiemu, z którymi miałem możliwość przeprowadzenia konsultacji naukowych tej pracy. Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do najbliższych, bez których nie dotarłbym do miejsca, w którym obecnie się znajduję: rodziców, siostry oraz małżonki Patrycji.

Badania, których wyniki zaprezentowane są w niniejszej monografii, zakończyły się 1 września 2018 r. W związku z tym przedmiotem analiz nie były zmiany w prawie czy praktyce jego stosowania, które miały miejsce po tej dacie.