Nawojska-Fahrenholz Agnieszka, Reprezentacja podmiotów niebędących osobami fizycznymi w postępowaniu cywilnym

Problematyka związana z reprezentacją w postępowaniu cywilnym osób prawnych i jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznała zdolność prawną i sądową, jak dotychczas, nie była przedmiotem kompleksowej analizy dogmatycznej, aczkolwiek zasługuje ona na ujęcie monograficzne. Zazwyczaj w opracowaniach monograficznych z zakresu postępowania cywilnego przedmiotem rozważań jest określona instytucja. W niniejszym opracowaniu natomiast przedmiotem analizy jest nie tylko wiele instytucji procesowych (m.in. zdolność sądowa, zdolność procesowa, nieważność postępowania), ale też – i to w szerokim zakresie – zagadnienia materialnoprawne. Istniała zatem obawa, że na zagadnieniach tych zostanie skupiona nadmierna uwaga. Wydaje się jednak, że dokonana selekcja wybranych kwestii materialnoprawnych, jedynie najistotniejszych z punktu widzenia tytułowej problematyki, unicestwiła to zagrożenie. Omówienie tych kwestii było zaś niezbędne, gdyż rozwiązania materialnoprawne stanowią punkt wyjścia dla oceny poszczególnych problemów procesowych objętych przedmiotem rozprawy. Należy się przy tym zastrzec, że zamiarem autorki nie było w żadnym razie rozwiązywanie powstających w tym względzie kontrowersji, co zresztą byłoby ewidentnym przekroczeniem ram pracy o charakterze procesowym, lecz przede wszystkim uporządkowanie i usystematyzowanie tematyki materialnoprawnej. Celem autorki było też podjęcie próby przeniesienia rozwiązań istniejących w sferze prawa materialnego na grunt przepisów procedury cywilnej.

Należy podkreślić, że określając przedmiot pracy, pominięto zagadnienie reprezentacji osób fizycznych w postępowaniu cywilnym. Zakres podmiotowy pracy obejmuje natomiast osoby prawne oraz inne jednostki organizacyjne wyposażone w zdolność prawną, jak również jednostki, którym wprawdzie nie nadano zdolności prawnej, ale na mocy przepisów szczegółowych wyposażono je w tzw. szczególną zdolność sądową, co stwarza tym jednostkom możliwość pojawienia się w postępowaniu cywilnym jako strona. Grupie wszystkich tych podmiotów nadano w pracy zbiorczą nazwę – podmiotów postępowania cywilnego. Wybór takiej nazwy został podyktowany procesowym charakterem pracy. Chodziło o podkreślenie cechy wspólnej tych podmiotów, przez pryzmat której dokonywano analizy poszczególnych wątków w opracowaniu, a mianowicie możliwości zaistnienia konkretnego podmiotu jako strona w postępowaniu cywilnym i podejmowania przez niego czynności procesowych. W pracy omówiono zagadnienia związane z pojęciem reprezentacji tych podmiotów, naruszeniem zasad reprezentacji oraz skutkami tychże naruszeń wyłącznie na płaszczyźnie przepisów procesowych. Problematyce reprezentacji w aspekcie materialnoprawnym w doktrynie do tej pory poświęcono sporo uwagi. Jak już zaznaczono, brakuje natomiast wyczerpującego i kompleksowego opracowania przenoszącego ten temat na grunt procedury cywilnej. Nic w tym dziwnego, tematyka naruszenia zasad reprezentacji została znacznie szerzej potraktowana w prawie materialnym niż w procesowym i wiele kwestii z nią związanych doczekało się na tym gruncie rozwiązań rangi ustawowej. Niektóre z tych rozwiązań nie znajdują jednak swoich odpowiedników w prawie procesowym, na co starano się zwracać uwagę w pracy. Dlatego też w niniejszej rozprawie zasadniczą uwagę poświęcono tematyce reprezentacji w postępowaniu cywilnym.

Głównym zamierzeniem pracy było przedstawienie jak najszerszej tematyki reprezentacji podmiotów postępowania cywilnego w postępowaniu cywilnym i dlatego opisano nie tylko działanie podmiotów występujących w imieniu podmiotów postępowania cywilnego (czyli działanie przez pełnomocników i przedstawicieli ustawowych), ale także zanalizowano problematykę zastępstwa pośredniego, kiedy to podmiot zewnętrzny, działając wprawdzie na rachunek danego podmiotu postępowania cywilnego, wstępuje do postępowania w charakterze strony zamiast podmiotu postępowania cywilnego, działając zarazem w imieniu własnym.

Rozprawa zawiera cztery rozdziały poprzedzone wstępem i zakończone podsumowaniem.

Pracę rozpoczęto od uporządkowania pojęć związanych z zakresem podmiotowym rozprawy. W rozdziale pierwszym omówiono pojęcia osób prawnych i jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną (tzw. ułomnych osób prawnych) wraz ze związaną z nimi instytucją zdolności do czynności prawnych. Kolejny rozdział poświęcony został analizie działania osób prawnych i ułomnych osób prawnych w postępowaniu cywilnym. Wyjaśniono i porównano teorie rządzące tymi działaniami – tj. teorię organów i teorię przedstawicielstwa. Omówiono także problematykę zdolności procesowej oraz, nieco szczegółowiej, zdolności sądowej jako przymiotom warunkującym działanie wskazanych podmiotów w postępowaniu cywilnym. Przedstawiono także koncepcję tzw. szczególnej zdolności sądowej, co spowodowało konieczność poszerzenia zakresu podmiotowego pracy o jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, którym ustawodawca przyznał, na mocy przepisu szczególnego, zdolność sądową w określonych sprawach lub sytuacjach. Dla wszystkich podmiotów zaliczających się do wszystkich trzech wymienionych grup, a zatem osób prawnych, jednostek wyposażonych w zdolność prawną oraz jednostek wyposażonych w szczególną zdolność sądową przyjęto w pracy, jak już podkreślono, nazwę „podmiotów postępowania cywilnego”. Następnie podjęto próbę zdefiniowania pojęcia reprezentacji, które, jak do tej pory, nie ma swojej definicji legalnej. Przedstawiono również zagadnienia charakterystyczne dla pojęcia reprezentacji, takie jak zakres reprezentacji czy pozbawienie prawa reprezentacji. Osobno omówione zostało także zagadnienie reprezentacji w postępowaniu cywilnym swoistej osoby prawnej, jaką jest Skarb Państwa.

Rozdział trzeci pracy traktuje o działaniu podmiotów postępowania cywilnego realizowanym nie przez ich organy czy przedstawicieli ustawowych, lecz przez podmioty zewnętrzne. Pojawienie się tych zewnętrznych podmiotów w postępowaniu cywilnym w celu realizowania działań podmiotów postępowania cywilnego ma różne przyczyny – może być wynikiem aktu woli samego podmiotu postępowania cywilnego (np. ustanowienie pełnomocnika procesowego) lub następuje z mocy prawa, a więc niezależnie od woli tego podmiotu (np. powołanie kuratora). Omówiono przede wszystkim instytucje pełnomocników czy przedstawicieli „kodeksowych”, jak również reprezentantów powołanych na podstawie ustaw szczegółowych. Z uwagi na dość liczną grupę nie sposób było omówić wszystkich przypadków reprezentantów, szczególnie tych powołanych na podstawie ustaw szczegółowych. Nie taki zresztą był cel rozdziału. Celem rozdziału było podjęcie próby oceny statusu prawnego tychże zewnętrznych podmiotów zastępujących podmioty postępowania cywilnego w postępowaniu cywilnym. Niektóre z nich zaliczono do kategorii pełnomocników lub przedstawicieli ustawowych. W wypadkach, kiedy pozycja prawna tych podmiotów rodziła wątpliwości, podjęto próbę ustalenia kategorii, do jakiej mogą one zostać zakwalifikowane bądź uznano je za odrębną kategorię niż pełnomocników lub przedstawicieli ustawowych. W rozdziale tym omówiono także działanie przez zastępców pośrednich na przykładzie syndyka, czy działanie podmiotu z uprawnieniami interwenienta ubocznego samoistnego na przykładzie nadzorcy sądowego.

Ostatni rozdział dotyczy uchybień procesowych w zakresie szeroko pojętej reprezentacji podmiotów postępowania cywilnego w postępowaniu cywilnym. W rozdziale tym podjęto starania, aby uchybienia te sklasyfikować i kolejno przeanalizować ich skutki procesowe. Rozważania zostały rozpoczęte od poruszenia kwestii związanych z utratą zdolności sądowej i jej procesowych skutków. Wprawdzie pojęcie zdolności sądowej nie zostało bezpośrednio objęte zakresem definicji reprezentacji przyjętej na potrzeby niniejszego opracowania, nie mniej jednak instytucja ta jest tak mocno związana z problematyką reprezentacji, że omówienie kwestii dotyczącej następstw naruszeń z nią związanych w postępowaniu cywilnym wydawało się konieczne. Następnie poświęcono uwagę naruszeniom reguł samej reprezentacji podmiotów prawa cywilnego w postępowaniu, które omówiono na przykładach wadliwości w działaniu przez organy oraz pełnomocnika (czyli takich sytuacji, kiedy działanie w postępowaniu cywilnym odbywa się w imieniu podmiotu postępowania cywilnego). Pominięto w tym rozdziale kwestie związane z reprezentacją przez przedstawiciela ustawowego, jako że sytuacja procesowa tego reprezentanta nie budzi tylu kontrowersji co działanie przez organ czy pełnomocnika, a skutki procesowe naruszeń w zakresie działania przez niego są tożsame, jak w przypadku działania przez organ. Omówiono też sankcje prezentowanych naruszeń w postępowaniu cywilnym, zachowując przy tym kolejność zgodną z tym, jak te naruszenia są kolejno uregulowane w Kodeksie postępowania cywilnego. Naruszenia zasad reprezentacji w odniesieniu do podmiotów postępowania cywilnego obejmują sytuacje, kiedy strona nie ma zdolności sądowej, organu powołanego do jej reprezentowania lub przedstawiciela ustawowego, albo gdy pełnomocnik strony nie był należycie umocowany i jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej albo nie była należycie reprezentowana. Zasadnym wydaje się zatem uczynienie uściślenia, że skutki procesowe naruszeń, stanowiących wskazane powyżej sytuacje faktyczne, odnoszą się nie tylko do wypadków niebudzących żadnych wątpliwości, iż mamy do czynienia z reprezentacją podmiotu przez organ, przez przedstawiciela ustawowego, czy sytuacją ustanowienia pełnomocnika. Obejmują one bowiem także wypadki działania takich podmiotów zewnętrznych, których status w odniesieniu do reprezentacji w postępowaniu cywilnym może budzić wątpliwości.

W rozdziale tym zostały również omówione skutki procesowe naruszeń przepisów przewidujących inne sposoby działania podmiotów postępowania cywilnego w postępowaniu cywilnym, takie jak działanie przez zastępców pośrednich, czy działanie podmiotu z uprawnieniami interwenienta ubocznego samoistnego. Poświęcono też uwagę skutkom nieprawidłowej reprezentacji Skarbu Państwa.

Praca została zakończona podsumowaniem zawierającym wnioski i postulaty de lege ferenda.

Monografia składa się dwóch niesformalizowanych redakcyjnie części. Pierwsza część związana jest ze sferą materialnoprawną, druga zaś dotyczy płaszczyzny procesowej. Pierwsza część nie ma przy tym jedynie charakteru wstępnego, wprowadzającego do rozważań natury procesowej. Kwestia bowiem w tym, że uregulowania dotyczące działań i reprezentacji podmiotów niebędących osobami fizycznymi w warstwie prawnomaterialnej mają niejako swoje przedłużenie w czynnościach natury procesowej. Ze względu na takie ścisłe powiązanie obu sfer, rozprawa musiała mieć charakter interdyscyplinarny.

Niniejsze opracowanie jest efektem zaktualizowanej rozprawy doktorskiej, która została obroniona 4.12.2018 r. przed Radą Naukową Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, noszącej tytuł: „Reprezentacja w postępowaniu cywilnym osób prawnych i jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznała zdolność prawną lub sądową”. Szczególne wyrazy wdzięczności składam promotorowi pracy doktorskiej Panu prof. dr hab. Tadeuszowi Wiśniewskiemu, którego naukowa opieka, życzliwa pomoc i cenne uwagi pozwoliły, że praca ta powstała. Dziękuję także za pomoc przy tworzeniu rozprawy doktorskiej promotorowi pomocniczemu Pani dr Joannie Studzińskiej. Serdeczne podziękowania kieruję również do recenzentów rozprawy: Pana prof. dr hab. Józefa Frąckowiaka z Instytutu Prawa Cywilnego Zakładu Prawa Gospodarczego i Handlowego Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Pana dr hab. Andrzeja Jarochy z Zakładu Postępowania Cywilnego Wydziału Prawa i Administracji UAM w Poznaniu za cenne uwagi w recenzjach, których uwzględnienie przyczyniło się do aktualnego kształtu monografii.