Manowska Małgorzata, Sędziowskie kierownictwo postępowaniem dowodowym w polskim procesie cywilnym

Monografia, którą oddaję w ręce czytelników, stanowi próbę kompleksowego przedstawienia istoty, charakterystyki, ewolucji i aktualnego funkcjonowania zasady sędziowskiego kierownictwa postępowaniem dowodowym w procesie cywilnym przed sądami pierwszej i drugiej instancji. Wybór tematu podyktowany jest tym, że sędziowskie kierownictwo postępowaniem jako zasada procesu cywilnego doznaje nieustannie reaktywacji w kolejnych nowelizacjach Kodeksu postępowania cywilnego, zapoczątkowanych w 1996 r. , po latach zapomnienia w okresie socjalizmu. Sprawne kierowanie postępowaniem cywilnym jest przy tym niezmiernie istotne, zważywszy na społeczne postulaty szybkiego rozpoznawania spraw i sprawiedliwego rozstrzygania sporów pomiędzy stronami. Realizacja tych postulatów przekłada się również, co oczywiste, na aspekty ekonomiczne, takie jak pewność obrotu gospodarczego, konieczność wypłaty przez Skarb Państwa sum pieniężnych obywatelom z tytułu przewlekłego prowadzenia postępowania sądowego. Ma także wpływ na funkcjonowanie całego społeczeństwa przez spadek albo wzrost zaufania do organów wymiaru sprawiedliwości. Jak pokazuje praktyka, do sprawnego funkcjonowania systemu wymiaru sprawiedliwości nie wystarczą nawet najlepiej skonstruowane normy prawa procesowego. Nie da się w nich przewidzieć i uregulować wszystkich sytuacji procesowych mogących wystąpić w toku postępowania sądowego. Dlatego w sprawnym przebiegu postępowania sądowego i właściwym dążeniu do ustalenia prawdy istotne znaczenie ma czynnik ludzki. Nie chodzi tu tylko o postawę stron, które często nie są zainteresowane pełnym wyjaśnieniem sprawy, ale również sędziego, który powinien zorganizować postępowanie w taki sposób, aby mogło ono się toczyć tak szybko, jak to jest możliwe, bez uszczerbku dla wyjaśnienia sprawy.

W monografii pominięto oczywiście aspekty psychologiczne dotyczące sędziego, chociaż cechy osobowościowe mają niebagatelne znaczenie dla realizacji zasady sędziowskiego kierownictwa postępowaniem. Temat został ograniczony do zagadnień związanych z kierowaniem przez sędziego (sąd) postępowaniem dowodowym, gdyż to ta płaszczyzna działalności sądu w ramach sprawowania wymiaru sprawiedliwości (określana również jako działalność jurysdykcyjna) jest najistotniejsza dla sprawiedliwego rozstrzygnięcia sporu, ale i najbardziej czasochłonna. Przedmiotem analizy jest postępowanie dowodowe w procesie cywilnym (z uwzględnieniem odrębności wynikających z postępowania w sprawach gospodarczych) jako wiodącego trybu rozpoznawczego w postępowaniu sądowym, w którym najszerzej występują elementy kontradyktoryjne. Pojęcia postępowania dowodowego nie ograniczono do ścisłego procesu przeprowadzenia dowodów. W książce ujęto cały zespół czynności, które zapewniają zebranie materiału procesowego niezbędnego do rozstrzygnięcia sprawy. Nie chodzi bowiem o szczegółowy opis tego, jak sąd przeprowadza postępowanie dowodowe, ale o zaprezentowanie, w jaki sposób zapewnia, aby z jednej strony utrzymać dyscyplinę i sprawny przebieg postępowania, a z drugiej aby zgromadzić materiał dowodowy pozwalający na sprawiedliwe rozstrzygnięcie sprawy. Pojęcie „materiał dowodowy” niekiedy zastępowane jest sformułowaniem „materiał procesowy”. Ten zabieg służy uniknięciu powtórzeń i uwzględnia fakt, że na podstawę rozstrzygnięcia sporu składają się nie tylko fakty ustalone za pomocą środków dowodowych, ale także bezdowodowo, np. w wyniku instytucji przyznania.

Monografia zawiera odniesienia zarówno do materialnego, jak i formalnego sędziowskiego kierownictwa, aczkolwiek przy omawianiu szczegółowych zagadnień nie dokonano podziału na te dwie formy zarządzenia procesem. Wiele bowiem czynności sądu (sędziego) można zakwalifikować zarówno do kierownictwa materialnego, jak i formalnego, a rozróżnienie tych dwóch pojęć nie jest istotne dla omawianych zagadnień. Założonymi celami monografii są: ustalenie, które czynności sędziego (sądu) zalicza się do sędziowskiego kierownictwa postępowaniem dowodowym, scharakteryzowanie tych czynności pod kątem gromadzenia materiału dowodowego oraz przedstawienie modelu sędziowskiego kierownictwa postępowaniem dowodowym w polskim procesie cywilnym jako wycinka ogólnie zarządzania postępowaniem cywilnym. Wymaga to najpierw rozstrzygnięcia, czy na gruncie procesu cywilnego można wyróżnić zasadę sędziowskiego kierownictwa postępowaniem, czy też kierownictwo to zawiera się w innych zasadach procesowych. Finalnie chodzi o odpowiedź na pytanie, jaki system zarządzania przez sędziego (sąd) postępowaniem dowodowym funkcjonuje w polskim procesie cywilnym, czy jest on oparty na dyskrecjonalnej władzy sędziego, czy też na normach prawnych ograniczających sędziego co do podejmowanych czynności zarządczych. W tym względzie możliwe jest bowiem przyjęcie różnych rozwiązań prawnych, co zilustrowano przykładami zaczerpniętymi z systemów prawnych innych państw.

W monografii wykorzystano typowe dla nauk prawnych metody badawcze: dogmatyczno-prawną, historyczną i porównawczą. Przedstawienie ewolucji modelu sędziowskiego kierownictwa postępowaniem dowodowym zostało przy tym ograniczone do polskiego procesu cywilnego, za który uważam okres obowiązywania przepisów postępowania od wprowadzenia Kodeksu postępowania cywilnego powstałego z połączenia rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej z 29.11.1930 r. i z 27.10.1932 r. , ogłoszonych jako tekst jednolity w obwieszczeniu Ministra Sprawiedliwości z 1.12.1932 r.

Opracowanie nie zawiera typowego rozdziału komparatystycznego z uwagi na to, że sędziowskie kierownictwo postępowaniem dowodowym ma skomplikowany i wielowątkowy charakter, co nie pozwala na szczegółowe opisanie systemów obowiązujących w innych państwach. Przy przedstawianiu natomiast poszczególnych instytucji obowiązujących na gruncie polskiego procesu cywilnego odwołano się (tytułem przykładu) do podobnych bądź odmiennych rozwiązań przyjętych w prawie francuskim, belgijskim, włoskim, austriackim i niemieckim, a więc wiodących systemach postępowania cywilnego w ramach civil law (poza zakresem rozważań pozostawiono natomiast obce prawu kontynentalnemu rozwiązania przyjęte w systemie common law).