Kwiatkowski Dariusz, Skarga pauliańska i bezskuteczność czynności prawnych w restrukturyzacji i upadłości. Praktyczny przewodnik

Rzetelny dłużnik to taki, który w ustalonym terminie wywiązuje się ze swoich obowiązków wynikających z treści stosunku zobowiązaniowego łączącego go z wierzycielem. Jeżeli zaś – z różnych przyczyn – nie jest w stanie na czas zadośćuczynić ciążącym na nim obowiązkom, poszukuje odpowiedniego rozwiązania tego problemu. Niestety, w praktyce problemy z egzekucją zobowiązań i ciągle rosnący – w skali kraju – poziom wartości niespłaconych długów wskazują, jak często założenia te nie przekładają się na rzeczywistość obrotu prawnego.

Analizując – nawet pobieżnie – historię prawa, zwłaszcza od czasów prawodawstwa rzymskiego, które do dziś jest podstawą kontynentalnej i anglosaskiej kultury prawnej, można bez problemu zauważyć uniwersalne i ponadczasowe instytucje prawne. Bez wątpienia należą do nich rozwiązania służące ochronie wierzycieli w razie wyzbycia się przez dłużnika swojego majątku i uczynienia tym samym niemożliwą bądź znacznie utrudnioną egzekucję ich należności. Ich pierwowzorem jest rzymska actio pauliana. Wspólną cechą tych rozwiązań jest umożliwienie wierzycielowi – poprzez uznanie krzywdzącej go czynności prawnej za bezskuteczną – egzekucji ze składnika majątkowego, którego dłużnik wyzbył się ze swojego majątku.

Można wysnuć z tego prosty wniosek: w stosunkach zobowiązaniowych właściwie od zawsze występowały problemy z nierzetelnymi dłużnikami, którzy celowo wyzbywali się majątku, aby „pokrzywdzić” swoich wierzycieli. Trudno nie zauważyć, że do dziś niewiele się zmieniło w tym obszarze.

W polskim systemie prawnym można wyróżnić kilka instrumentów służących ochronie wierzycieli w przypadku świadomego doprowadzenia się wierzyciela do stanu niewypłacalności bądź pogłębienia jej rozmiarów. Pierwszą – i podstawową, a jednocześnie stanowiącą swego rodzaju wzór dla innych mechanizmów – stanowi skarga pauliańska uregulowana w Kodeksie cywilnym . Rozwiązania dotyczące bezskuteczności czynności prawnej dłużnika ustawodawca zamieścił także w Prawie restrukturyzacyjnym oraz w Prawie upadłościowym .

Celem niniejszej publikacji jest nie tyle kompleksowe omówienie tych instytucji prawnych, z pełnym przywołaniem i odniesieniem się do poglądów wyrażanych w doktrynie i orzecznictwie co do szczegółów ich stosowania, ile przekazanie czytelnikowi najważniejszych, a jednocześnie praktycznych informacji dotyczących bezskuteczności czynności prawnych zdziałanych przez dłużnika w celu utrudnienia bądź uniemożliwienia przeprowadzenia przez wierzyciela egzekucji swoich należności – także w ramach restrukturyzacji i upadłości.

W związku z powyższym, chociaż prezentowana publikacja została wyposażona w podstawowy aparat naukowy, ma bardziej poradnikowy niż doktrynalny charakter. Przekłada się to także na pojawiające się w pracy wypunktowania, które – w zamyśle autora – mają ułatwić lekturę, a tym samym zapoznanie się z normami wynikającymi z nieraz niejasnych i skomplikowanych regulacji prawnych.

Publikacja została podzielona na cztery rozdziały. W pierwszym z nich – mającym w istocie charakter wstępny – krótko naszkicowano historię skargi pauliańskiej. Kolejne rozdziały pracy poświęcono analizie, kolejno: skargi pauliańskiej w Kodeksie cywilnym, bezskuteczności czynności prawnej zdziałanej przez restrukturyzowanego dłużnika oraz analogicznej bezskuteczności w Prawie upadłościowym. Kolejność rozdziału trzeciego i czwartego nie jest przypadkowa i wynika przede wszystkim z wyraźnej preferencji ustawodawcy do restrukturyzacji przed upadłością, którą słusznie traktuje się jako rozwiązanie ostateczne.

Należy przy tym pamiętać, że omawiana tu materia w Prawie restrukturyzacyjnym oraz w Prawie upadłościowym w dużej mierze została uregulowana w sposób zbieżny. W związku z tym – pomimo niezbędnych powtórzeń – co do zasady w ostatnim rozdziale nie powielono wcześniejszych rozważań, skupiając się na bliższej analizie charakterystycznych dla Prawa upadłościowego regulacji dotyczących bezskuteczności czynności prawnej.