Sylwestrzak Anna, Skutki prawne separacji małżonków

Instytucja separacji została wprowadzona do k.r.o. ustawą z dnia 21 maja 1999 r. W ciągu kolejnych lat jej obowiązywania liczba orzekanych separacji systematycznie wzrasta. W roku 2000 orzeczono 1340 separacji oraz 42.770 rozwodów , co oznacza, że odsetek separacji dla ogółu spraw separacyjnych i rozwodowych wyniósł wówczas 3%. W następnym roku odsetek ten wyniósł 4,9%, bowiem orzeczono już 2345 separacji i 45.308 rozwodów . Natomiast w roku 2002 orzeczono 2649 separacji i 45.414 rozwodów , co powoduje, że odsetek separacji ukształtował się w wysokości 5,5% sumy spraw rozwodowych i separacyjnych. W 2003 r. orzeczono 54.003 rozwody i 3802 separacje , zatem odsetek separacji wynosi 6,6%. Tendencja wzrostowa wykazuje, że separacja staje się coraz szerzej akceptowanym przez społeczeństwo i organy stosujące prawo instrumentem kształtowania stosunków rodzinnych.

Instytucja separacji stanowi już w literaturze przedmiot licznych prac, jednakże problematyka jej skutków prawnych nie została, jak dotąd, wyczerpująco opracowana, ponieważ dotychczasowe badania w przeważającej części koncentrują się na zagadnieniach przesłanek i funkcji separacji oraz na jej uwarunkowaniach historycznych. Z tego powodu celowe jest podjęcie rozważań na ten temat i opracowanie syntetycznego ujęcia zagadnienia skutków prawnych separacji.

Wykorzystane w niniejszej pracy materiały składają się na cztery kategorie źródeł: 1) teksty analizowanych aktów prawnych, 2) literatura polska i orzecznictwo sądów polskich, 3) literatura zagraniczna i orzecznictwo sądów państw obcych, oraz 4) materiały empiryczne, zebrane w drodze badań aktowych. Badania aktowe przeprowadzono w okresie od października do grudnia 2003 r., w Sądzie Okręgowym w Gdańsku. W celu osiągnięcia wyników reprezentatywnych dla badanego okręgu, przeanalizowano w sumie 220 akt z trzech ostatnich roczników, tzn. z lat 2001-2003. Wyboru akt dokonano w ten sposób, że przebadano kolejne akta spraw o separację z lat 2001 (100 akt) i 2002 (100 akt), poczynając od początku każdego z tych roczników. W chwili przeprowadzania badań nie było możliwe uzyskanie tak dużej liczby akt z roku 2003, z uwagi na to, że większość spraw o separację wszczętych w tym roku, była jeszcze w toku. Dlatego też badaniami objęto najwyższą możliwą wówczas okrągłą liczbę akt, czyli 20. Jako narzędzie badawcze wykorzystano kwestionariusz, wypełniany w czasie przeglądania akt.

Prezentowane w pracy za pomocą tabel wyniki badań aktowych stanowią rezultat sumowania wyników cząstkowych, pochodzących ze wszystkich przebadanych akt. Przeprowadzone wcześniej próbne zestawienia danych z kolejnych lat nie wykazywały bowiem znaczniejszych różnic, które wskazywałyby na potrzebę klasyfikowania tych danych w oparciu o kryterium czasu. Można przypuszczać, że tego rodzaju porównania spełnią swoją funkcję za parę lat, kiedy przybędzie materiału badawczego w postaci wzrastającej liczby spraw o orzeczenie separacji.

Kolejność poszczególnych rozdziałów w niniejszej pracy nie jest przypadkowa. Praca składa się bowiem w istocie z trzech, aczkolwiek nie wyodrębnionych systematycznie części. Część ogólna obejmuje zagadnienia historyczne, prawnoporównawcze i konstrukcyjne (rozdziały I i II). Część zasadnicza zawiera omówienie sytuacji prawnej separowanych małżonków w aspekcie osobistym i majątkowym (rozdziały III-VII). Natomiast część końcowa objęła rozważania na temat ustania skutków separacji w drodze jej zniesienia lub orzeczenia rozwodu separowanych małżonków (rozdziały VIII i IX). Zważywszy, że orzeczenie separacji wywołuje skutki w szerszym zakresie, niż tylko w relacji między małżonkami, wyróżniono trzy płaszczyzny oddziaływania tych skutków: małżeńską (w relacji między małżonkami), rodzinną (dotyczącą również sytuacji członków najbliższej rodziny) i społeczną, która obejmuje jeszcze szerszy krąg osób (np. powinowatych, osoby znajdujące się pod opieką itp.). Według tego trójpodziału uporządkowano rozważania w zakresie osobistych skutków separacji.

Z uwagi na duże podobieństwo skutków prawnych separacji do skutków rozwodu, w wielu miejscach odesłano do literatury rozwodowej, jednak bez ponownego opisywania zagadnień, które zostały już szczegółowo opracowane na gruncie rozwodu. Niniejsza praca akcentuje przede wszystkim istotę instytucji separacji, jako alternatywy wobec rozwodu, stanowiącej "trzecią drogę" dla skłóconych małżonków, położoną niejako między dwoma skrajnymi biegunami, które z jednej strony tworzy rozwód, a z drugiej kontynuowanie konfliktowego pożycia.

Niniejsza praca stanowi częściowo zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej obronionej w czerwcu 2005 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Rozprawa ta została napisana pod kierunkiem pana prof. dr. hab. Tomasza Sokołowskiego, któremu pragnę podziękować za opiekę naukową i cenne wskazówki. Dziękuję również recenzentom rozprawy, pani prof. dr hab. Janinie Panowicz-Lipskiej oraz panu prof. dr. hab. Mirosławowi Nazarowi, za wnikliwą analizę i zgłoszone uwagi, które wpłynęły na ostateczny kształt pracy.

Praca uwzględnia stan prawny, orzecznictwo i literaturę na dzień 1 października 2006 r.

Autorka

Gdańsk, maj 2007 r.