Grzybczyk Katarzyna, Słynne alkohole a prawo własności intelektualnej

Historia alkoholu jest długa, zmienna i wcale nie taka oczywista, jak mogłoby się nam wydawać. Wyprodukowanie nie tylko smacznego, ale także nietrującego (od razu) napoju wymagało wielu prób, eksperymentów i wynalazków. Czasem pomagał przypadek, czasem była to świadoma działalność człowieka. Gdy jednak alkohol jako taki zadomowił się na dobre, przynajmniej w Europie dostrzeżono konieczność objęcia go regulacjami prawnymi, początkowo mającymi przede wszystkim stać na straży jakości . Przepisy te zaliczamy dzisiaj do obszaru prawa żywnościowego, które przede wszystkim współcześnie dotyczy bezpieczeństwa żywności i ma na celu ochronę życia i zdrowia człowieka (oczywiście w kontekście spożywanych środków spożywczych, w tym także alkoholi). Podstawową regulacją prawa Unii Europejskiej w tym zakresie, która będzie się przewijać w niniejszym opracowaniu, jest rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1151/2012 z 21.11.2012 r. w sprawie systemów jakości produktów rolnych i środków spożywczych .

Jednakże nie tylko jakość środków spożywczych stała się przedmiotem zainteresowania regulatorów. Oznaczenia produktów spożywczych, w tym także alkoholi, stały się przedmiotem zainteresowania rządów już w XIX w. Dość szybko zorientowano się bowiem, że rodzime produkty posiadające unikatowy smak, uzyskiwany dzięki szczególnym właściwościom miejsca, w którym zostały wytworzone, powinny być chronione przed podrabianiem. Fałszywe opisy handlowe i wprowadzanie klientów w błąd co do miejsca pochodzenia czy właściwości produktów mają długą historię, przeplatającą się z rozwojem handlu międzynarodowego, dzięki któremu z jednej strony znajomość nazw produktów (i ich samych) rozprzestrzeniała się na świecie, z drugiej jednak strony zwiększył on ryzyko produkowania i sprzedaży podrabianych towarów.

Nowym instrumentem prawnym w tamtym czasie było prawo własności intelektualnej, za pomocą którego państwa i jednostki postanowiły zagwarantować sobie monopol prawny na korzystanie z określonych dóbr niematerialnych. W odniesieniu do produktów spożywczych zaczęto stosować znaki towarowe albo oznaczenia związane z ich pochodzeniem. Określenie „nazwa pochodzenia” pojawiło się po raz pierwszy w 1883 r. na arenie międzynarodowej, co niemal od razu zrodziło spór, trwający zasadniczo do dzisiaj, dotyczący relacji tego dobra do znaków towarowych. Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej w art. 1 wyliczała przedmioty ochrony własności przemysłowej, wśród których znalazły się także „oznaczenia pochodzenia lub nazwy pochodzenia”, jednak w żaden sposób nie zostały one zdefiniowane.

Nieco szerzej kwestia oznaczeń została uregulowana w Porozumieniu madryckim dotyczącym zwalczania fałszywych oznaczeń pochodzenia towarów , które miało zapobiegać oszukańczemu wykorzystywaniu oznaczeń pochodzenia towarów, zawierało wyjątek generyczny (rodzajowy) oraz ustanowiło specjalny system dla win. W tym samym roku podpisano także Porozumienie madryckie dotyczące międzynarodowej rejestracji znaków i od tego momentu wiele krajów chroni oznaczenia geograficzne jako znaki zbiorowe, certyfikacyjne albo gwarancyjne. Świat został podzielony na kraje, które chronią oznaczenia geograficzne poprzez system sui generis, oraz te, które stosują swoje prawo do znaków towarowych .

Jednym z pierwszych państw, które postanowiły chronić nazwy pochodzenia, była Francja, która na początku XX w. wprowadziła system znany jako „kontrolowana nazwa pochodzenia” (Appellation d’Origine Contrôlée). Jest to oznaczenie jakościowe, które odnosi się do produktów spełniających wymogi tzw. specyfikacji (szczególne kryteria wytwarzania produktu) i chroni nazwę na terytorium Francji. Podstawą koncepcji AOC jest pojęcie terroir, oznaczające szczególny obszar geograficzny, z którego wynika oryginalność i wyjątkowość produktu. Jest to określona przestrzeń, w której społeczność w ciągu wielu lat buduje know-how w zakresie wspólnej produkcji towaru, opierając się na systemie interakcji między środowiskiem fizycznym i biologicznym oraz zestawem czynników ludzkich. Jest to nieuchwytna kombinacja gleby, winorośli i zwyczajów sadzenia danej winnicy .

Po raz pierwszy nazwy pochodzenia zostały uregulowane w Porozumieniu lizbońskim z 1958 r. w sprawie ochrony nazw pochodzenia i ich międzynarodowej rejestracji, zarządzanym przez Światową Organizację Własności Intelektualnej (WIPO), które weszło w życie dopiero w 1966 r. i miało ograniczony zasięg krajowy. Porozumienie to zostało poddane przeglądowi w latach 2009–2015 w celu m.in. włączenia przepisów, zgodnie z którymi system lizboński ma również zastosowanie do oznaczeń geograficznych, oraz umożliwienia przystąpienia do niego organizacjom międzyrządowym, takim jak Unia Europejska.

W dniu 20.05.2015 r. przyjęto Akt genewski porozumienia lizbońskiego w sprawie nazw pochodzenia i oznaczeń geograficznych . Rozszerzyło ono zakres systemu lizbońskiego poza nazwy pochodzenia na wszystkie oznaczenia geograficzne, pozostawało zgodne z porozumieniem TRIPS WTO i odpowiednimi przepisami Unii w zakresie ochrony oznaczeń geograficznych produktów rolnych, a także pozwalało organizacjom międzynarodowym (takim jak Unia Europejska) stać się stronami porozumienia. W zmienionym porozumieniu określono zasady, warunki i procesy, w ramach których umawiające się strony mogą ubiegać się o ochronę zarejestrowanych nazw pochodzenia i oznaczeń geograficznych, przewidując jednocześnie odpowiednie środki ochronne i okresy przejściowe dla niektórych podmiotów .

Duże znaczenie w skali międzynarodowej ma także wspomniane porozumienie TRIPS, które określa minimalne standardy ochrony tych praw gwarantowane przez każde państwo oraz procedury rozstrzygania sporów związanych z tymi prawami. Oznaczenia geograficzne są zdefiniowane, do celów Porozumienia, jako oznaczenia identyfikujące towar jako pochodzący z terytorium Członka lub regionu lub miejscowości na tym terytorium, gdzie dana jakość, renoma lub inna cecha towaru są zasadniczo związane z jego pochodzeniem geograficznym (art. 22 ust. 1). Definicja ta określa zatem, że jakość, renoma lub inne cechy towaru mogą stanowić wystarczającą podstawę do kwalifikowalności jako oznaczenie geograficzne, jeżeli są one zasadniczo związane z pochodzeniem geograficznym towaru. W odniesieniu do wszystkich oznaczeń geograficznych zainteresowane strony muszą dysponować środkami prawnymi, aby zapobiec używaniu oznaczeń, które wprowadzają w błąd opinię publiczną co do pochodzenia geograficznego towaru, oraz używaniu, które stanowi czyn nieuczciwej konkurencji w rozumieniu art. 10 bis konwencji paryskiej o ochronie własności przemysłowej (art. 22 ust. 2 porozumienia TRIPS) .

Także regionalne organizacje krajów, takie jak Unia Europejska lub Wspólnota Karaibska (CARICOM), mają swoje systemy ochrony oznaczeń geograficznych wiążące kraje członkowskie. W Unii Europejskiej system ten jest dość silny, choć jak wynika ze spraw opisanych w niniejszym opracowaniu, niewystarczający w przypadkach naruszenia praw poza UE. Poza wskazanym rozporządzeniem nr 1151/2012 istotne jest także rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1308/2013 z 17.12.2013 r. ustanawiające wspólną organizację rynków produktów rolnych oraz uchylające rozporządzenia Rady (EWG) nr 922/72, (EWG) nr 234/79, (WE) nr 1037/2001 i (WE) nr 1234/2007 oraz rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/787 z 17.04.2019 r. w sprawie definicji, opisu, prezentacji i etykietowania napojów spirytusowych, stosowania nazw napojów spirytusowych w prezentacji i etykietowaniu innych środków spożywczych, ochrony oznaczeń geograficznych napojów spirytusowych, wykorzystywania alkoholu etylowego i destylatów pochodzenia rolniczego w napojach alkoholowych, a także uchylające rozporządzenie (WE) nr 110/2008 . W rozporządzeniu tym zdefiniowano nazwy prawne, czyli te określenia, pod którymi napój spirytusowy jest wprowadzany do obrotu. Zgodnie z art. 10 nazwa napoju spirytusowego musi być jego nazwą prawną, a każdy napój powinien być opatrzony nazwami prawnymi w opisie, prezentacji i etykietowaniu, w wyraźny sposób w widocznym miejscu na etykiecie napoju spirytusowego i nie może ona być zastępowana ani zmieniana. W załączniku do rozporządzenia zdefiniowano kategorie napojów spirytusowych i ich nazwy prawne, takie jak rum, whisky, likier czy wódka. Nie mają one charakteru odróżniającego, nie mogą być zatem chronione jako oznaczenia geograficzne.

Natomiast zgodnie z definicją z art. 3 pkt 4 rozporządzenia 2019/787 oznaczeniem geograficznym napoju spirytusowego jest oznaczenie wskazujące na pochodzenie napoju spirytusowego z terytorium kraju lub z regionu, lub miejsca na tym terytorium, w przypadku gdy określona jakość, renoma bądź inne cechy napoju spirytusowego zasadniczo wynikają z jego pochodzenia geograficznego. Wykaz napojów spirytusowych z oznaczeniami geograficznymi zawarty został w Rejestrze oznaczeń geograficznych napojów spirytusowych . Wniosek o włączenie oznaczenia geograficznego do tego rejestru składany jest do Komisji Europejskiej przez państwo członkowskie, z którego pochodzi dany napój spirytusowy. Komisja, po sprawdzeniu wniosku i jego akceptacji, podejmuje decyzję co do rejestracji oznaczenia geograficznego w tym rejestrze .

Unia Europejska posiada trzy systemy jakości chroniące nazwy produktów, w tym alkoholi, w przypadku których istnieje nierozerwalny związek między cechami produktu a jego pochodzeniem geograficznym:

Chroniona nazwa pochodzenia jest najbardziej restrykcyjnym oznaczeniem, wymagającym, aby produkt był przygotowywany, przetwarzany i produkowany w określonym regionie, podczas gdy chronione oznaczenie geograficzne wymaga spełnienia tylko jednej z tych przesłanek. Oznaczenie geograficzne chroni nazwę napoju spirytusowego pochodzącego z kraju, regionu lub miejsca, w którym szczególna jakość, renoma lub inna cecha produktu jest zasadniczo przypisywana jego pochodzeniu geograficznemu. W Unii wyróżnia się dodatkowo gwarantowaną tradycyjną specjalność (GTS), która podkreśla tradycyjne aspekty, takie jak sposób wytwarzania produktu lub jego skład, bez powiązania z określonym obszarem geograficznym. Nazwa produktu zarejestrowanego jako GTS chroni go przed fałszowaniem i niewłaściwym użyciem .

Prawo do wskazanych oznaczeń umożliwia uprawnionym zakazywanie osobom trzecim, których produkty nie są zgodne z obowiązującymi normami, korzystania z niego, ale nie uniemożliwia osobie trzeciej wytwarzania produktu przy użyciu tych samych technik co określone w normach dla tego oznaczenia. Jest to istotna różnica między prawem do oznaczeń a prawem do znaku towarowego.

Jak wskazano, ochrona nazw pochodzenia jest kontrowersyjna, wzbudza emocje na całym świecie i jest zróżnicowana, co niezwykle utrudnia działalność gospodarczą niektórym przedsiębiorcom, jak pokaże niniejsze opracowanie. Poza wskazanymi systemami międzynarodowymi państwa posiadają także swoje regulacje wewnętrzne, służące do ochrony oznaczenia geograficznego. Wśród nich wyróżnia się cztery główne:

Wydaje się, że głównym problemem w zakresie ochrony alkoholi jest różnica w europejskim i amerykańskim (dlaczego amerykańskim – wyjaśnia niniejsze opracowanie) podejściu do nazw pochodzenia. Dla krajów członkowskich Unii Europejskiej pochodzenie produktu z określonego regionu lub wytwarzanego w określony sposób ma niebagatelne znaczenie. Stąd wyraźne wyodrębnienie oznaczeń geograficznych. Natomiast w Stanach Zjednoczonych oznaczenia te stanowią podzbiór prawa znaków towarowych, ponieważ istotniejszy jest producent, który produkt wytwarza, niż miejsce, w którym to robi. Według Urzędu Patentów i Znaków Towarowych USA oznaczenia geograficzne pełnią taką samą funkcję jak znaki towarowe, a zatem mogą potencjalnie podlegać rejestracji jako znaki certyfikujące lub znaki wspólne, jeśli spełniają niezbędne wymagania .

Stany Zjednoczone i Unia Europejska starały się uregulować tę kwestię za pomocą dwustronnych umów handlowych, przy pomocy Światowej Organizacji Handlu oraz na drodze sporów sądowych. Ostatecznie w 2006 r. Stany Zjednoczone zgodziły się złagodzić ograniczenia handlowe, nałożone wcześniej na produkty winiarskie z Unii Europejskiej i usunąć niektóre nazwy z krajowych etykiet win, w tym szampana. Zawarta umowa nie działała jednak wstecz i wszelkie nazwy używane przed 10.03.2006 r. mogą być nadal używane. Chociaż zatem żadne przyszłe etykiety na wina nie mogą nosić nazwy np. „California Champagne”, te już istniejące mają prawo do kontynuowania praktyk etykietowania ku frustracji wielu francuskich winiarzy i organizacji .

W niniejszej publikacji starano się pokazać prawne aspekty własności intelektualnej związane ze znakowaniem i wprowadzaniem do obrotu wybranych alkoholi, tych najbardziej znanych na świecie . Okazuje się bowiem, że brak sensownych regulacji prawnych albo też brak porozumienia między państwami co do sposobu ochrony odbija się na producentach, którzy nierzadko przez dziesięciolecia ulepszali swoje produkty. Normy prawne kojarzone z alkoholem najczęściej dotyczą podatków i ceł, tymczasem to właśnie ochrona (lub jej brak) płynąca z regulacji prawa własności intelektualnej ma dużo większe – jak się wydaje – znaczenie zarówno dla producentów, jak i konsumentów. Jak wskazano, nie można także pominąć prawa żywnościowego, ponieważ to ono odgrywa największą rolę w uregulowaniu procesu produkcji alkoholi, ale także w jego oznakowaniu. To dzięki przepisom prawa żywnościowego konsument może mieć zaufanie do producenta oraz wierzyć informacjom zawartym w prezentacjach i na etykietach alkoholu i żywności w ogóle. Natomiast wówczas, gdy oznaczenia alkoholi pełnią funkcję oznaczeń wskazujących na pochodzenie geograficzne (oznaczenia geograficzne) lub komercyjne (znaki towarowe) alkoholi, są one unormowane przez prawo własności intelektualnej, a dokładnie własności przemysłowej, włącznie z prawem zwalczania nieuczciwej konkurencji . Popularnonaukowy charakter publikacji powoduje, że szczegółowa analiza tych aktów prawnych została pominięta.

Na kanwie regulacji prawnych poszczególnych alkoholi widoczny jest także stosunek nie tylko producentów, ale całych narodów do swoich alkoholi. Można bowiem traktować je jako coś szczególnego, towary o wyjątkowym znaczeniu, przeznaczeniu i smaku, można zaś widzieć w nich tylko szybki środek znieczulenia. Alkohol może być traktowany jako inwestycja, a może być częścią historii narodu. Niezależnie jednak od tego, które podejście jest nam bliskie, zawsze należy pamiętać, że:

Katarzyna Grzybczyk