Rzewuski Maciej (red.), Środki obrony pozwanego w postępowaniu przed sądem I instancji

Przeobrażenia ustrojowe, jakie dokonały się w Polsce w latach 90. ubiegłego wieku, skutkowały znaczącymi zmianami w porządku prawa polskiego, w tym m.in. w zakresie formuły procesu cywilnego. Odejście od zasady prawdy obiektywnej i wyraźne ograniczenie aktywnej roli sądu w zakresie postępowania dowodowego przyczyniło się do wzmocnienia zasad dyspozycyjności, kontradyktoryjności i równości stron, a co za tym idzie – pozwoliło niejako na nowo zidentyfikować zarówno role stron postępowania, jak i zasady ich procesowej aktywności. W nowym świetle zaczęto też postrzegać instytucje i środki procesowe służące obronie pozwanego oraz – generalnie – zakres i znaczenie tych środków.

Mimo że prawo pozwanego do obrony wpisuje się w szeroko pojęte prawo do rzetelnego procesu, o którym mowa w art. 45 Konstytucji RP i art. 6 EKPC, zagadnienie to do niedawna jeszcze było materią stosunkowo słabo opracowaną w literaturze przedmiotu. Na przestrzeni kilku ostatnich lat pojawiły się wprawdzie interesujące opracowania dotyczące analizowanej problematyki, jednakże wobec znaczącej zmiany procedury cywilnej, wprowadzonej „dużą nowelizacją” w 2019 r., nie sposób uznać, aby współcześnie w temacie tym powiedziano już wszystko. Niezależnie zresztą od dynamiki zmian proceduralnych, prawo pozwanego do obrony wydaje się być prawem szczególnie podatnym na uwarunkowania i konteksty społeczno-gospodarcze, stąd też bieżąca refleksja nad nim znajduje swoje wielorakie uzasadnienie.

Prezentowana monografia wieloautorska pt. „Środki obrony pozwanego w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji” jest głosem praktyków (sędziów, radców prawnych) i teoretyków prawa (pracowników naukowych uznanych ośrodków naukowych w kraju) dotyczącym charakteru i wymiaru obrony pozwanego w postępowaniu pierwszoinstancyjnym. Poprzez prezentacje bogatego dorobku judykatury oraz nauki procesu cywilnego publikacja ta zawiera próbę oceny instytucji służących obronie pozwanego w aktualnej (niełatwej do interpretacji) rzeczywistości prawnej. Jest swoistym kompendium wiedzy na temat możliwości i sposobów korzystania z procesowo dopuszczalnych środków obrony oraz wpływu czynności procesowych podejmowanych przez pozwanego na przebieg procesu cywilnego, w tym również jego wynik.

Sygnalizując problematykę zawartą w dwudziestu czterech rozdziałach tej książki, tytułem wstępu warto wskazać, że wynik procesu cywilnego uzależniony jest w głównej mierze od obranej przez strony strategii – postawy procesowej. O ile stanowisko powoda inicjującego sprawę cywilną wyrażone jest z reguły precyzyjnie już w pierwszym piśmie procesowym (co wynika chociażby z konieczności realizacji obowiązków zredagowanych w art. 187 § 1 k.p.c.), o tyle koncepcja doboru przez pozwanego konkretnych środków obronnych w dacie wniesienia pozwu pozostaje kwestią wyboru i uznaniowości pozwanego.

Z chwilą doręczenia stronie pozwanej odpisu pozwu powstaje stan zawisłości sprawy (lis pendens). Od tego momentu pozwany staje się podmiotem stosunku procesowego, uzyskując szereg uprawnień, ale zostając też obciążony pewnymi ciężarami procesowymi. Wynikające z ustawy zasadniczej prawo do obrony może być przezeń realizowane w drodze rozmaitych czynności procesowych. Wszystkie one muszą spełniać kodeksowe wymogi formalne, m.in. prekluzyjności, fakultatywności i odwołalności .

Zagadnienie prawem dozwolonych form obrony pozwanego jest niezwykle interesujące nie tylko dla szeroko pojętej teorii prawa procesowego, która inspiruje do stawiania pytań naukowych i zachęca do poszukiwania odpowiedzi na nie, ale również (lub raczej przede wszystkim) z praktycznego punktu widzenia. Dość wskazać, że od przyjętej in concreto linii obrony procesowej zależeć będzie nie tylko czas trwania i przebieg postępowania, lecz także – co najistotniejsze – efekt końcowy w postaci rozstrzygnięcia sądowego kończącego postępowanie w sprawie. Zachowanie pozwanego uzależnione jest przy tym zawsze od jego woli, skorelowanej z określoną sytuacją materialnoprawną i procesową, w jakiej się znalazł.

Problematyka środków obrony pozwanego jest niejako sama w sobie materią na tyle obszerną i wielowątkową, że ze względu na czytelność przekazu i ramy publikacyjne ograniczona została do podstawowych i najczęściej stosowanych w praktyce form obrony pozwanego, podejmowanych przezeń w (tytułowym) postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Nie negując tego, że większość z opisanych środków będzie mogła być skutecznie wykorzystana także w procesie odwoławczym, mając jednak na uwadze specyfikę postępowań apelacyjnego i zażaleniowego, a także ogrom potencjalnych zarzutów odwoławczych – obronę pozwanego na tym etapie procedury sądowej świadomie pominięto bądź jedynie zasygnalizowano wybrane jej aspekty.

W poszczególnych rozdziałach pracy przedstawiono ogół najistotniejszych środków obrony pozwanego, poczynając jednak od analizy skutków prawnych braku aktywności procesowej. Trzeba bowiem pamiętać, że mimo iż pozwany nie ma prawnego obowiązku podejmowania obrony w procesie, to jednak zaniechanie takie w okolicznościach konkretnej sprawy może być ocenione przez sąd na jego niekorzyść (art. 230 k.p.c.). Wnikliwej analizie poddano instytucję uznania powództwa oraz konsekwencje prawne wytoczenia powództwa wzajemnego. Sporo uwagi poświęcono zmodyfikowanym w ostatnim czasie konstrukcjom proceduralnym zarzutu potrącenia i zaprzeczenia procesowego. Rozważaniami objęto najważniejsze z punktu widzenia obu stron procesu zarzuty o charakterze procesowym, materialnoprawnym i mieszanym.

W opracowaniu uwzględniono zmiany procedury cywilnej wprowadzone mocą najobszerniejszej w ostatnich latach nowelizacji k.p.c. z 4.07.2019 r., jak również – w założeniu tymczasowe – rozwiązania przyjęte w tzw. tarczach antycovidowych.

Niniejsza książka adresowana jest przede wszystkim do praktyków stosujących prawo cywilne na co dzień, w tym zwłaszcza sędziów, adwokatów i radców prawnych. Dzięki licznym odesłaniom do ugruntowanych poglądów, ale i najnowszych trendów prezentowanych w doktrynie i orzecznictwie, powinna też zainteresować teoretyków prawa procesowego. Może w końcu stanowić materiał uzupełniający dla studentów prawa i aplikantów wszystkich zawodów prawniczych.