Tomalak Wojciech, Status ustrojowy i procesowy komornika sądowego.

Egzekucja od najodleglejszych czasów ulegała przeobrażeniom, przy czym zmiany wiązały się przede wszystkim z poszukiwaniem rozwiązań w celu jej usprawnienia – zwiększenia szybkości i skuteczności. Do przeprowadzenia egzekucji dochodzi w sądowym postępowaniu egzekucyjnym (pomijając zagadnienia związane z prowadzeniem egzekucji administracyjnej).

Postępowanie egzekucyjne jest z reguły dalszym stadium postępowania cywilnego po zakończeniu postępowania rozpoznawczego (procesowego lub nieprocesowego), a podstawę egzekucji stanowi tytuł egzekucyjny wydany w tym postępowaniu, zaopatrzony w klauzulę wykonalności (tytuł wykonawczy). W określonych wypadkach postępowanie egzekucyjne może być prowadzone mimo niezakończenia postępowania rozpoznawczego. Natomiast staje się odrębnym postępowaniem, gdy tytuł wykonawczy (lub tytuł egzekucyjny) nie pochodzi od sądu, lecz podlega wykonaniu w drodze egzekucji sądowej. Egzekucja pozostaje w sferze imperium państwa – jest częścią porządku prawnego. Cechą egzekucji jest stosowanie przymusu, chyba że dłużnik spełni dobrowolnie świadczenie.

Egzekucja sprowadza się do zastosowania przez właściwe funkcjonalnie organy egzekucyjne, przewidzianych w przepisach prawa, środków przymusu państwowego w celu uzyskania od dłużnika świadczenia przysługującego wierzycielowi, ustalonego we właściwym akcie stanowiącym tytuł wykonawczy lub tytuł egzekucyjny. Dochodzi w tej drodze do egzekwowania od dłużnika przysługującego wierzycielowi świadczenia określonego w tytule stanowiącym podstawę egzekucji. Cel egzekucji sprowadza się do szybkiego i skutecznego zaspokojenia wierzyciela.

Wierzyciel powinien mieć zapewnioną możliwość skutecznej realizacji przysługującego mu świadczenia, natomiast prawa dłużnika, w stosunku do którego egzekucja jest prowadzona, muszą być chronione w przepisach regulujących postępowanie egzekucyjne. Znaczenie ma tu również prawidłowo realizowany nadzór, zwłaszcza przez sąd (nadzór judykacyjny).

Na urzeczywistnienie celu egzekucji wpływ mają różnorodne czynniki, a przede wszystkim uwarunkowania o charakterze społeczno-gospodarczym, stan unormowań prawnych dotyczących postępowania egzekucyjnego, jak również przyjęty system organów egzekucyjnych.

Rozważania dokonywane w pracy wiążą się z komornikiem sądowym jako organem egzekucyjnym. Chodzi tu o wypracowanie stanowiska, czy polski model egzekucji sądowej jest najbardziej optymalny, a ściślej czy ukształtowanie sytuacji komornika tak pod względem ustrojowym, jak procesowym zapewnia najbardziej efektywną realizację celów egzekucji.

W ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego sprawy egzekucyjne powierzone zostały sądom rejonowym i działającym przy tych sądach komornikom. Ustawodawca dokonał rozgraniczenia właściwości rzeczowej sądu i komornika, jako organów egzekucyjnych, w ten sposób, że czynności egzekucyjne wykonywane są przez komornika z wyjątkiem czynności zastrzeżonych dla sądu. Komornik w sprawach egzekucyjnych należących do właściwości sądu rejonowego jest wyłącznie organem wykonawczym spełniającym polecenia sądu, natomiast w sprawach niezastrzeżonych dla kognicji sądu spełnia zadania organu egzekucyjnego, działając jako ten organ. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji określa w szczególności status prawny komornika, powierzone do wykonania zadania, prowadzenie kancelarii komorniczej, obszar działania, prawa i obowiązki oraz zasady odpowiedzialności odszkodowawczej i dyscyplinarnej komornika, formy nadzoru nad komornikiem, koszty działalności egzekucyjnej komornika (w tym pobierane opłaty i podlegające rozliczeniu wydatki), a także ustrój i kompetencje samorządu komorniczego. Uregulowania ustawy dotyczą również postępowania egzekucyjnego.

Zagadnienia dotyczące statusu prawnego komornika i systemu finansowego prowadzonej przez niego działalności stanowiły przedmiot licznych orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, sądów powszechnych oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego i sądów administracyjnych (powoływanych w pracy), co wiąże się ze złożoną materią występujących w praktyce problemów i stosowaniem (interpretacją) przepisów.

Status ustrojowy i procesowy komornika sądowego jest złożony. Zadania postawione przed komornikiem w warunkach zachodzących przemian, zwłaszcza gospodarczych (w następstwie globalnych zmian ustrojowych), i dokonującej się informatyzacji społeczeństwa (obejmującej coraz szersze dziedziny życia), wywołują konieczność poddania ocenie dotychczasowych rozwiązań w tym zakresie i rozważenia możliwości innego ukształtowania pozycji tego organu egzekucyjnego.

Rozważenia wymaga, czy i jakie zmiany w ustroju komornika są konieczne w celu pełniejszej realizacji przypisanych zadań, czy forma wykonywanego przez komornika zawodu jako funkcjonariusza publicznego stanowi optymalne rozwiązanie, czy prowadzenie działalności gospodarczej na własny rachunek wyklucza sprawowanie urzędu publicznego (zauważyć przy tym należy, że niekiedy w dyskusjach nad polskim modelem organów egzekucyjnych pojawiają się poglądy o możliwości „prywatyzacji” komornika).

Uregulowania odnoszące się do komornika wymagają nowych rozwiązań, jednakże wszelkie zmiany nie mogą być dokonywane w oderwaniu od istoty egzekucji oraz uwarunkowań gospodarczych i społecznych mających wpływ na jej przebieg.

Nasuwa się pytanie, czy powinno się dążyć do zrównania sytuacji prawnej komorników do tej, w której funkcjonują przedstawiciele innych wolnych zawodów prawniczych? Komornik wykonywałby wówczas dotychczasowe zadania jako „podmiot sprywatyzowany”, działający we własnym imieniu (przy tym podlegałby tylko nadzorowi judykacyjnemu sądu). Należy jednak pamiętać, że wykonywanie przez komornika urzędu służy realizacji ważnych celów objętych sferą działania państwa, stąd pogodzenie interesu publicznego na płaszczyźnie egzekucji (posługiwanie się imperium) z interesem prywatnym może nastręczać wiele trudności. W dążeniu do ujednolicenia pozycji komornika z innymi zawodami prawniczymi (np. notariusza) nie można zapominać o specyfice zadań (ich nieporównywalności), kompetencji i cechach charakterystycznych dla każdego zawodu. Zmiany w statusie komornika nie mogą prowadzić do całkowitego odejścia od dotychczasowej formuły zawodu, jak również postrzegania publicznoprawnej roli, jaką spełnia.

Zagadnienia objęte przedmiotem badań wymagały z jednej strony przedstawienia w pracy regulacji prawnych odnoszących się do ustroju komornika i wpływu tych uregulowań na możliwość realizacji powierzonych zadań w praktyce, a z drugiej – wskazania przepisów dotyczących egzekucji i czynności podejmowanych przez komornika w postępowaniu egzekucyjnym. Wyjaśnienie tych kwestii umożliwiło udzielenie odpowiedzi na pytanie, jaki model egzekucji sądowej – ustroju egzekucji sądowej – ustroju komornika można uznać za optymalny.

Funkcjonowanie komornika poddane zostało analizie na różnych płaszczyznach, a w szczególności: zakres kompetencji (rodzaj powierzonych do wykonania zadań), organizacja biura komornika (kancelarii), stosowane przez komornika środki przymusu w egzekucji, nadzór nad komornikiem (sądu, innego organu), odpowiedzialność komornika za szkodę wyrządzoną w związku z wykonywanymi czynnościami, czynności w egzekucji świadczeń pieniężnych i egzekucji świadczeń niepieniężnych oraz inne z wykonywanych (w tym czynności pozaegzekucyjne), koszty działalności egzekucyjnej.

Wyniki badań z praktycznego punktu widzenia mogą przyczynić się do podjęcia dalszych prac nad stworzeniem takiego systemu organów egzekucyjnych, a ściślej ukształtowania sytuacji prawnej komornika sądowego, która zapewniałaby wzrost sprawności postępowania i efektywności egzekucji.

Ustrój organizacyjny i funkcjonowanie komornika ze względu na spełniane zadania nie może być poddane ocenie bez odniesienia do zasad konstytucyjnych, a zwłaszcza zasady demokratycznego państwa prawnego. Analiza ustroju organizacyjnoprawnego komornika oraz systemu finansowego, jak również ogółu powierzonych zadań wymaga odniesienia do różnych uregulowań prawnych odnoszących się do egzekucji sądowej (w tym do przepisów procesowych). Istotne znaczenie dla wyprowadzanych wniosków ma orzecznictwo sądów i Trybunału Konstytucyjnego. Wymaga przy tym podkreślenia, że nie zachodzi potrzeba szerszego odniesienia się do powoływanych w pracy orzeczeń, chyba że wyrażone stanowisko wywołuje wątpliwości lub słusznie zostało poddane krytyce w doktrynie. Niekiedy dokonano tylko zasygnalizowania odmiennych poglądów w celu wskazania możliwości wyprowadzenia innych wniosków, jednakże nieprzekonujących.

Wpływ na ocenę urzędu komornika mają też regulacje prawne przyjęte w innych państwach, gdy chodzi o systemy organów egzekucyjnych w sprawach cywilnych i handlowych (zagadnienia prawnoporównawcze). Rzetelna ocena wymaga „spojrzenia” na komornika od strony podmiotowej (zorganizowania), jak i przedmiotowej (wykonywania powierzonych zadań i uwarunkowań z tym związanych). Konstrukcja pracy pozostaje w ścisłym związku z dokonywaną analizą statusu prawnego komornika.

W rozdziale pierwszym przedstawione zostało kształtowanie się instytucji (urzędu) komornika. Nie sposób wypowiadać się o komorniku bez odniesienia się do zmian dokonywanych w egzekucji. Podkreślenia wymaga, że w rozwoju historycznym egzekucja, początkowo wykonywana w drodze samopomocy (prywatnej egzekucji), stała się częścią porządku prawnego państwa. To tylko państwo przez swoje organy i środki przymusu stwarzało możliwość uzyskania zaspokojenia przez wierzyciela oraz zapewniało ochronę prawną dla stron i uczestników prowadzonego postępowania egzekucyjnego. Ulegała też zmianie pozycja komornika, który stał się zasadniczym organem egzekucyjnym o szerokich kompetencjach, na co wpływ miały różnorodne czynniki, natomiast bodźcem do działań była zazwyczaj niska efektywność egzekucji.

Trzon rozdziału drugiego stanowią rozważania na temat statusu komornika (przedstawienie dotychczas formułowanych poglądów o komorniku), a przy tym nastąpiło określenie pozycji zajmowanej przez komornika. Komornik działa w imieniu państwa, wykonuje czynności o charakterze władczym (publicznoprawnym), wyposażony przez państwo w określone kompetencje władcze zarówno w stosunku do osób (art. 761 i 764 k.p.c.), jak i innych podmiotów oraz instytucji publicznych (art. 761 i 765 k.p.c.), uprawniony jest do stosowania określonych środków przymusu (co jest powszechnie utożsamiane z domeną państwa), podlega przy tym nadzorowi sądu i ponosi odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę. W tym zakresie działalność komornika mieści się w sferze działania Państwa określanej jako imperium. Tym samym funkcjonowanie urzędu komornika wiąże się ze spełnianiem funkcji publicznoprawnej. Komornik prowadzi jednak działalność zawodową na własny rachunek. W realizacji powierzonych zadań na płaszczyźnie finansowania egzekucji (źródłach finansowania wynagrodzeń komornika i pochodnych oraz kosztach utrzymania kancelarii komorniczych) komornik działa jak samodzielny podmiot, przy czym nie jest przedsiębiorcą w świetle przepisów ustawy o działalności gospodarczej. Zmiany wprowadzone w tym zakresie przez ustawodawcę dokonują „prywatyzacji”, która odnosi się tylko do finansowania działalności komornika (obejmującego również jego wynagrodzenie), natomiast nie oznaczają „prywatyzacji zawodu komornika”. Podkreślenia wymaga, że w rozdziale drugim podlegały omówieniu przede wszystkim zagadnienia dotyczące statusu ustrojowego komornika, natomiast kwestie związane ze statusem procesowym komornika przedstawione zostały w rozdziałach od trzeciego do siódmego (włącznie).

W rozdziale trzecim poczyniono uwagi o działaniu komornika w egzekucji (pojęcie oraz struktura sądowego postępowania egzekucyjnego, rodzaje czynności egzekucyjnych, zakres działania komornika w egzekucji). Egzekucja nie ma jednolitego charakteru, co również należy odnieść do postępowanie egzekucyjnego. W szczególności postępowanie egzekucyjne w swym pełnym przebiegu obejmuje: stadium początkowe (w tym stadium komornik dokonuje badania, czy wniosek lub żądanie wszczęcia egzekucji spełnia wymagania przewidziane w przepisach), stadium zasadnicze (w którym przeprowadzana jest egzekucja) oraz stadium końcowe (którego cel sprowadza się do podziału sumy uzyskanej z egzekucji). Komornik podejmuje czynności egzekucyjne w ramach przyznanych kompetencji, w formie i treści zastrzeżonej dla tych czynności, w czasie i miejscu odpowiadającym ich charakterowi, w stosunku do osób podlegających egzekucji – dłużnikowi i w celu zapewnienia wierzycielowi zaspokojenia (zgodnie z tytułem wykonawczym lub tytułem egzekucyjnym), co też wiąże się ze stosowaniem przymusu państwowego. Inne z czynności podejmowanych przez komornika będą czynnościami postępowania egzekucyjnego.

W rozdziale czwartym pracy przedstawione zostały czynności komornika odnoszące się do biegu postępowania egzekucyjnego. Chodzi tu w szczególności o badanie wniosku oraz polecenia wszczęcia egzekucji (w tym przesłanek dopuszczalności wszczęcia egzekucji), udokumentowanie czynności – protokół, wysłuchanie stron, wstrzymanie się przez komornika z dokonaniem czynności oraz zawieszenie postępowania egzekucyjnego, a także kwestie związane z ukończeniem postępowania egzekucyjnego.

Kolejne rozdziały pracy od piątego do siódmego dotyczą czynności komornika w: egzekucji świadczeń pieniężnych (egzekucja z ruchomości, egzekucja z wynagrodzenia za pracę, egzekucja z rachunków bankowych, egzekucja z innych wierzytelności – egzekucja z wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, egzekucja z wierzytelności zabezpieczonej poręczeniem lub zastawem, egzekucja z wierzytelności o wydanie rzeczy, egzekucja z wierzytelności o wydanie rzeczy ruchomej i o wydanie nieruchomości, egzekucja z wierzytelności związanej z posiadaniem dokumentu), egzekucja z innych praw majątkowych, egzekucja z nieruchomości) oraz w egzekucji świadczeń niepieniężnych (egzekucja świadczenia wydania rzeczy ruchomych, egzekucja świadczenia wydania nieruchomości, statku albo opróżnienia mieszkania), jak również szczególnych rodzajach egzekucji (egzekucja grzywien, kar pieniężnych, opłat sądowych i kosztów postępowania, egzekucja w celu zniesienia współwłasności nieruchomości w drodze sprzedaży publicznej, egzekucja świadczeń alimentacyjnych). Tylko przy zastosowaniu tej metody można było ukazać różnorodność i złożoność czynności podejmowanych przez komornika w celu zaspokojenia wierzyciela, jednakże z zachowaniem należnej dłużnikowi oraz osobom trzecim ochrony praw osobistych i majątkowych przewidzianej w obowiązujących w tym zakresie przepisach. Odrębne zagadnienie stanowi, czy pozycja wierzyciela, na rzecz którego, i dłużnika, przeciwko któremu jest prowadzona egzekucja, zostały właściwie ukształtowane.

Podsumowanie materii objętej przedmiotem badań dokonywane jest zasadniczo na dwóch płaszczyznach. Z jednej strony ustalenia i wyprowadzane wnioski dotyczą komornika jako podmiotu ukształtowanego w specyficzny sposób, wyposażonego w określone środki przymusu, podlegającego nadzorowi (judykacyjnemu, administracyjnemu, samorządowemu i Ministra Sprawiedliwości – sprawującego również nadzór zwierzchni nad samorządem komorniczym) oraz ponoszącego odpowiedzialność (za wyrządzoną szkodę – solidarnie ze Skarbem Państwa oraz dyscyplinarną). Nie mniej istotna jest druga strona funkcjonowania komornika, którą można nazwać przedmiotową, czyli działalność komornika jako organu egzekucji sądowej wykonującego czynności egzekucyjne w sprawach cywilnych oraz inne czynności przewidziane w ustawach, a przy tym adresata regulacji prawnych. Niektóre z problemów, jakie wiążą się z działaniem komornika w egzekucji, wymagają zmian ustawodawczych. Propozycje tych zmian zostały przedstawione w pracy.

Wyrażam serdeczne podziękowania wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej książki. W szczególności wdzięczny jestem Panu Sędziemu Sądu Najwyższego prof. dr. hab. Tadeuszowi Wiśniewskiemu, którego opieka naukowa, okazana pomoc i życzliwość stanowiły nieocenione wsparcie w tworzeniu pracy. Dziękuję również Panu Sędziemu Naczelnego Sądu Administracyjnego w stanie spoczynku dr. hab. Henrykowi Doleckiemu, prof. Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy Wydziału Prawa i Administracji oraz dr. hab. Andrzejowi Jarosze z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Prawa i Administracji Zakład Postępowania Cywilnego za cenne uwagi i spostrzeżenia, które wpłynęły na ostateczny kształt pracy.

W książce uwzględniony został stan prawny na dzień 1 lipca 2014 r.