Siemaszko Andrzej (red.), Stosowanie prawa. Księga jubileuszowa z okazji XX-lecia Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości

Instytut Wymiaru Sprawiedliwości powstał w roku 1990 z połączenia dwóch, działających uprzednio odrębnie, jednostek badawczych - Instytutu Badania Prawa Sądowego (IBPS) przy Ministerstwie Sprawiedliwości oraz Instytutu Problematyki Przestępczości (IPP) przy Prokuraturze Generalnej. Historia IWS jest więc de facto znacznie dłuższa, sięga bowiem początków lat 60. ubiegłego wieku.

Warto przy tym wspomnieć, że w pierwszej z jednostek, z których wywodzi się IWS, czyli w IBPS (którego wieloletnim dyrektorem był profesor Wojciech Michalski), pracowali m.in.: późniejszy I Prezes Sądu Najwyższego profesor Adam Strzembosz, sędziowie SN śp. dr Jacek Kubiak, dr Przemysław Kalinowski (którzy jeszcze przez pewien czas pracowali już w IWS) oraz dr Ewa Strużyna. Z IBPS wywodzi się również obecny podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości pan Igor Dzialuk. Dyrektorem IBPS był też profesor Edward Warzocha, późniejszy sędzia Naczelnego Sądu Administracyjnego, który - po przejściu w stan spoczynku - pracował następnie przez wiele lat w Sekcji Prawa Cywilnego IWS.

W drugiej z placówek poprzedniczek IWS - kierowanej przez profesora Brunona Hołysta - pracował późniejszy Prokurator Krajowy śp. dr Henryk Pracki (który, po przejściu w stan spoczynku, podjął pracę w IWS), obecny Prezes Izby Karnej Sądu Najwyższego, profesor Lech Paprzycki, oraz piszący te słowa (w latach 1976-1989, najpierw w charakterze adiunkta, następnie zaś docenta).

W tym kontekście wypada również podkreślić, że przez przeszło 6 lat z IWS związany był - jako szef Sekcji Prawa Cywilnego - profesor Marek Safjan, późniejszy Prezes Trybunału Konstytucyjnego, a obecnie sędzia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w Luksemburgu. W Instytucie pracują też były zastępca dyrektora Biura Prezydialnego Prokuratury Krajowej prokurator w stanie spoczynku Stanisław Momot oraz prokurator Prokuratury Apelacyjnej w Warszawie w stanie spoczynku dr Stanisław Łagodziński, z których działalności nota bene Instytut ma wielki pożytek.

Lista osobistości (co odnosi się również, a może i przede wszystkim do śp. profesora Lecha Falandysza, późniejszego sekretarza stanu w Kancelarii Prezydenta RP, oraz śp. dra Jana Brola, uprzedniego podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości, o których szerzej będzie jeszcze mowa) związanych z IWS lub jego poprzednikami jest więc doprawdy imponująca i upoważnia do nieco żartobliwego stwierdzenia, że praca w naszej skromnej placówce bywa niezłym punktem wyjścia do dalszej, nieporównanie większej kariery lub też stanowi godne zwieńczenie kariery uprzedniej.

Jak już wspominałem, z Instytutem jestem związany od roku 1991, a więc w zasadzie od jego powstania. W roku tym bowiem - kiedy to po blisko trzyletniej pracy w United Nations Interregional Crime & Justice Research Institute (UNICRI) z siedzibą (podówczas) w Rzymie wróciłem do kraju - ówczesny dyrektor IWS, nieodżałowany profesor Lech Falandysz, zaproponował mi funkcję zastępcy dyrektora. Wkrótce po jej objęciu przeze mnie Leszek wyjechał na roczne, prestiżowe stypendium do Niemiec (ja zaś pełniłem w okresie Jego nieobecności obowiązki dyrektora), a telefon z Pałacu Prezydenckiego sprawił, że Leszek wrócił przed czasem ze stypendium, by objąć, jak pamiętamy, funkcję "sierżanta" u boku Prezydenta Lecha Wałęsy. To z kolei, rzecz jasna, wiązało się z koniecznością rezygnacji z kierowania IWS, co sprawiło, że stałem się, by tak rzec, naturalnym Jego następcą. Warto dodać, że to Leszek właśnie był autorem zarówno koncepcji połączenia IBPS i IPP w jeden organizm, jej realizatorem (co nie było wcale zadaniem prostym), jak i twórcą nazwy Instytut Wymiaru Sprawiedliwości. Rola Leszka w powstaniu (i przetrwaniu) IWS jest więc po prostu nie do przecenienia. Był nie tylko ojcem-założycielem Instytutu, lecz również jego duchem opiekuńczym, w latach następnych bowiem - już w roli Przewodniczącego Rady Naukowej - wielokrotnie ratował nas z rozmaitych opresji.

Instytut Wymiaru Sprawiedliwości jest ośrodkiem naukowym o zdecydowanie empirycznym profilu. W ciągu ubiegłych dwóch dekad sporządziliśmy blisko 300 opracowań, z czego większość stanowiły raporty z praktyki prokuratorsko-sądowej oraz analizy statystyczne i badania sondażowe. Nie sposób, nawet pokrótce, omówić ich wszystkich , wypadnie więc poniżej zasygnalizować tylko wybrane.

Pewne projekty badawcze IWS mają charakter "interdyscyplinarny" w tym sensie, że wymagają zaangażowania wszystkich trzech Sekcji Instytutu (cywilnej, karnej oraz realizacji badań). Już na początku lat 90. ubiegłego wieku przyszło nam w ten sposób zmierzyć się z niezmiernie podówczas istotnym problemem reakcji normatywnej na patologiczne zjawiska gospodarcze. Raport Prawo wobec zjawisk patologicznych w gospodarce - propozycje rozwiązań, w którego powstaniu miałem przyjemność uczestniczyć, spotkał się z dużym zainteresowaniem opinii publicznej i został in extenso opublikowany w "Przeglądzie Rządowym" . Zaangażowania większości naszych pracowników naukowych wymagał również inny, szeroko znany i cytowany, raport IWS - Quo Vadis Justitia? Stan i perspektywy wymiaru sprawiedliwości w Polsce. Jako redaktor całości oraz współautor miałem i ja skromny udział w przygotowaniu tej publikacji. Współdziałania specjalistów z różnych dziedzin prawa (w tym rzecz jasna także praktyków) wymagały ponadto prace, w których też brałem udział, nad założeniami do nowej ustawy o ustroju sądów powszechnych (w której, dodajmy, po raz pierwszy została naszkicowana instytucja menedżera sądu) oraz nad całościową koncepcją jednolitej aplikacji sądowo-prokuratorskiej. Warto też podkreślić, że wiele naszych propozycji znalazło odzwierciedlenie normatywne, o czym szerzej poniżej. W pełni interdyscyplinarny charakter miał też niedawno zakończony trzyletni program badawczy poświęcony kurateli sądowej, zwłaszcza osób dorosłych. Obejmował on cały wachlarz technik: analizę danych statystycznych, badania ankietowe kuratorów zawodowych i społecznych (w pionie zarówno rodzinnym, jak i karnym), cztery sesje fokusowe, w trakcie których uzyskiwano od samych zainteresowanych ocenę systemu probacji, oraz - last but not least - ukrytą obserwację uczestniczącą pracy zespołów kuratorskich. To bez wątpienia największe jak dotąd badanie funkcjonowania w praktyce kurateli sądowej w Polsce dostarczyło wiele cennego materiału pozwalającego, z jednej strony, na eliminowanie dostrzeżonych nieprawidłowości, z drugiej zaś, na wyznaczanie kierunków doskonalenia systemu probacji.

Nie sposób nie wspomnieć o jeszcze jednym projekcie badawczym IWS, którego zwieńczenie stanowi - ukazująca się co 4 lata - sztandarowa pozycja wydawnicza Instytutu: Atlas przestępczości w Polsce. Zamierzeniem tej wyjątkowej publikacji - podobne, choć znacznie skromniejsze wydawnictwa publikują w Europie jedynie brytyjski Home Office oraz niemieckie Ministerstwo Sprawiedliwości - jest prezentacja graficzna oraz liczbowa, wraz z krótkimi komentarzami, głównych tendencji przestępczości oraz funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, łącznie z więziennictwem. W Atlasie zamieszczamy także liczne dane międzynarodowe obrazujące miejsce naszego kraju pod względem zarówno nasilenia przestępczości (rejestrowanej oraz nierejestrowanej, mierzonej za pomocą badań wiktymizacyjnych), jak i rozmaitych aspektów polityki kryminalnej (np. udziału kar izolacyjnych w ich strukturze, przeciętnej długości pobytu w zakładzie karnym, przedterminowym warunkowym zwolnieniu). Dotychczasowe cztery edycje Atlasu cieszyły się dużym zainteresowaniem w świecie zarówno nauki, jak i mediów. Jest on również szeroko wykorzystywany w charakterze uniwersyteckiej pomocy dydaktycznej. Atlas spotkał się także z przychylnym przyjęciem ze strony decydentów, o czym szerzej będę pisał dalej.

Staramy się, by nasze badania i analizy dogmatyczne oraz prawnoporównawcze były ściśle związane z działalnością Ministerstwa Sprawiedliwości, w szczególności, by podejmowane przez nas zadania badawcze odzwierciedlały potrzeby poszczególnych komórek organizacyjnych MS. Kierując się tą zasadą, wprowadziłem wiele lat temu zwyczaj zwracania się do wszystkich merytorycznych jednostek resortu z prośbą o zgłaszanie propozycji do planu prac naukowych IWS na rok następny. Dokładamy przy tym starań, by propozycje te znajdowały maksymalne odzwierciedlenie w rocznych i wieloletnich planach naszych prac, wychodzimy bowiem z założenia, że sensem istnienia naszej placówki jest jej jak największa użyteczność dla resortu sprawiedliwości. Gdy zachodzi taka potrzeba, dokonujemy nawet modyfikacji planu prac już w trakcie jego realizacji. Między innymi, na prośbę dyrektora departamentu legislacyjno-prawnego, w sekcji prawa cywilnego IWS powstała, w trybie "ekstraordynaryjnym" - znana i szeroko cytowana (m.in. w uzasadnieniu orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego) - obszerna ekspertyza na temat tzw. mienia zabużańskiego. Podobny charakter miały też raporty o upadłości konsumenckiej w praktyce sądowej oraz o zarządzaniu wymiarem sprawiedliwości w krajach Unii Europejskiej.

Warto dodać, że - zwłaszcza w latach ostatnich - Instytut realizuje również zadania badawcze na rzecz Komisji Kodyfikacyjnych, zarówno prawa karnego, jak i cywilnego. Wynikiem współpracy z KKPK jest m.in. analiza niżej podpisanego traktująca o sprawności postępowań karnych, dwa raporty badawcze prokuratora Stanisława Momota na temat tymczasowego aresztowania oraz opracowanie profesor Teresy Gardockiej odnoszące się do modelu postępowania odwoławczego. Na prośbę KKPK dokonaliśmy również estymacji kosztów ewentualnego wprowadzenia, rozważanej przez Komisję, obligatoryjnej obrony we wszystkich sprawach, w których wyznaczono rozprawę oraz przymusu adwokackiego przy wnoszeniu apelacji. Z kolei w ramach współpracy z KKPC powstały m.in. dwie obszerne analizy dra Romana Trzaskowskiego (na temat poręczenia oraz zasiedzenia), a także raport badawczy dra Piotra Rylskiego traktujący o nierozpoznaniu istoty sprawy jako podstawie uchylenia orzeczenia, który zrobił, nota bene, prawdziwą furorę w trakcie ubiegłorocznej konferencji w Katowicach poświęconej projektowanym przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego zmianom w kodeksie postępowania cywilnego.

Dokładamy starań, jak już wspominałem, by Instytut Wymiaru Sprawiedliwości był placówką naukową o zdecydowanie empirycznym profilu. Odczuwa się bowiem obecnie - ogólnie biorąc - wyraźny brak badań praktyki sądowej oraz prokuratorskiej. Analizy takie są zaś niezmiernie potrzebne zarówno legislatorom, jak i praktykom wymiaru sprawiedliwości. Badania aktowe pozostają więc już od dłuższego czasu w centrum uwagi zarówno w pracach sekcji prawa cywilnego, jak i w sekcji prawa karnego i kryminologii, i bez cienia przesady można stwierdzić, że IWS ma w tej mierze dominującą pozycję wśród naukowych placówek prawniczych, tym bardziej że - w przeciwieństwie do innych ośrodków, które koncentrują się wyłącznie na analizie orzecznictwa Sądu Najwyższego - my badamy przede wszystkim orzecznictwo sądów powszechnych (rejonowych i okręgowych). W tym m.in. celu została utworzona wyspecjalizowana sekcja IWS - analiz statystycznych i realizacji badań - która, niezależnie od prowadzenia szeroko zakrojonych badań własnych oraz gromadzenia i uzupełniania baz danych na temat rozmaitych aspektów przestępczości oraz funkcjonowania całego wymiaru sprawiedliwości, zajmuje się też metodologiczną i techniczną obsługą (kryteria doboru oraz losowanie prób, obliczanie rezultatów itp.) wszystkich badań empirycznych prowadzonych w Instytucie.

Należy z naciskiem podkreślić, że badania IWS przyczyniały się niejednokrotnie do modyfikacji praktyki lub rozwiązań legislacyjnych. Tak stało się już w przypadku pierwszego badania, które przeprowadził IWS pod moim kierownictwem, poświęconego funkcjonowaniu w praktyce instytucji ławnika sądowego - zainicjowaliśmy proces legislacyjny, w wyniku którego doszło do istotnego ograniczenia udziału ławników w orzekaniu, zwłaszcza w sprawach cywilnych. Analiza zaś opłat i kosztów sądowych doprowadziła do powstania nowej ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, natomiast szeroko zakrojone badanie tzw. przepustek z zakładów karnych - do istotnych modyfikacji praktyki w tej mierze, a także do zmiany sposobu rejestrowania i prezentowania stosownych danych. Z kolei opracowane w IWS założenia zmian w prawie o ustroju sądów powszechnych stały się, jak wspominałem, kanwą nowego prawa o ustroju sądów powszechnych. Publikowane w niniejszym tomie rezultaty szeroko zakrojonego badania poświęconego uporczywemu nękaniu (stalking) stały się zaś podstawą zmian w kodeksie karnym. Mam nadzieję, że w procesie legislacyjnym zostanie też wykorzystane imponujące co do skali badanie nad upadłością konsumencką, tym bardziej że zawiera ono wiele cennych uwag de lege ferenda. W przeciwieństwie zatem do wielu innych prawniczych placówek badawczych, których analizy powstają nierzadko na zasadzie "sobie a muzom", rezultaty badań prowadzonych w IWS znajdują z reguły - bezpośrednie lub pośrednie - zastosowanie lub odzwierciedlenie w praktyce, co poczytuję sobie za jedno z większych osiągnięć mojej pracy w charakterze dyrektora Instytutu.

Instytut Wymiaru Sprawiedliwości prowadzi ożywioną współpracę międzynarodową. Uczestniczymy już od lat w International Crime Victim Survey (ICVS) - wielkim międzynarodowym programie badań ofiar przestępstw - koordynowanym obecnie przez holenderski INTERVICT. Należy przy tym podkreślić, że badania te realizujemy zarówno na próbach ogólnopolskich, jak i na odrębnych próbach mieszkańców Warszawy . Ostatnio zaś uczestniczyliśmy w dużym pilotażu unijnych badań wiktymizacyjnych, które rozpoczną się za 2 lata pod auspicjami EUROSTAT-u. Współpracujemy również ściśle z Research and Development Directoriate brytyjskiego Home Office. Bierzemy też udział w pracach nad kolejnymi edycjami European Sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics, która to baza danych oraz cenna publikacja została zainicjowana przed kilkunastu laty pod auspicjami Rady Europy. Uczestniczymy ponadto w innym ważnym projekcie Rady Europy, a mianowicie w pracach Europejskiej Komisji ds. Efektywności Wymiaru Sprawiedliwości (Commission européenne pour l’efficacité de la justice, CEPEJ). Profesor Beata Gruszczyńska - Przewodnicząca Sekcji Analiz Statystycznych i Realizacji Badań IWS - jest w ścisłym kierownictwie tego interesującego przedsięwzięcia oraz współredaktorem kolejnych raportów CEPEJ. Instytut Wymiaru Sprawiedliwości zaś, na podstawie bazy danych CEPEJ, wydaje "polonocentryczne" jego edycje .

Przedstawiciele Instytutu biorą również udział w corocznych spotkaniach dyrektorów bliźniaczych placówek, organizowanych z inicjatywy National Institute of Justice amerykańskiego Departamentu Sprawiedliwości oraz Holenderskiego Centrum Badania Przestępczości (WODC). Zajmujemy się też przygotowywaniem raportów strony polskiej na kolejne kongresy ONZ poświęcone przestępczości i jej zapobieganiu oraz odpowiedziami na liczne ankiety przesyłane przez rozmaite agendy międzynarodowe - ONZ, Rady Europy oraz Unii Europejskiej.

Warto dodać, że na prośbę kierownictwa MS pracownicy Instytutu reprezentują stronę polską w dwóch ważnych zespołach zadaniowych (Task Forces) działających w ramach Grupy Roboczej ds. Statystyk Przestępczości i Wymiaru Sprawiedliwości w Sprawach Karnych Komisji Europejskiej - Urzędowych Danych o Przestępczości oraz Modułu Badań Wiktymizacyjnych. Profesor Beata Gruszczyńska jest ponadto członkiem grupy ekspertów w ramach programu "Sprawiedliwość - Wolność - Bezpieczeństwo Komisji Europejskiej".

W działalności IWS ważną rolę odgrywają - krajowe i międzynarodowe - granty badawcze, których otrzymaliśmy już kilkanaście. Są one nie tylko wyrazem uznania dla zgłaszanych przez nas do konkursu projektów, lecz również - nie ma co ukrywać - stanowią istotne wsparcie finansowe dla badań, które, z uwagi na nasz skromny budżet, nie mogłyby być w inny sposób zrealizowane. To właśnie w ramach grantów KBN udało się nam przeprowadzić dwie polskie edycje International Crime Victim Survey. Z kolei granty Komisji Europejskiej umożliwiły nam wzięcie udziału w International Self-Report Delinquency Study 2, ostatnio zaś - we wspominanym uprzednio dużym pilotażu (będącym w istocie, ze względu na skalę, badaniem sui generis) do przyszłych unijnych badań wiktymizacyjnych, których rozpoczęcie, jak wspomniałem, jest planowane na rok 2013.

Dostęp do środków unijnych stał się możliwy dzięki uczestnictwu IWS w tzw. Partnerstwie Ramowym z Komisją Europejską w ramach programu "Prevention of and Fight Against Crime" ("Zapobieganie i zwalczanie przestępczości"), gdyż stanowi ono warunek sine qua non udziału w konkretnych projektach badawczych finansowanych przez Komisję. Przygotowanie stosownej aplikacji wymagało wielomiesięcznej intensywnej pracy, trud nasz się jednak opłacił, Instytut bowiem (jako jedyna polska placówka naukowa, co wypada zaakcentować) znalazł się wśród 15 ośrodków badawczych, z którymi KE podpisała porozumienie o partnerstwie.

Z naciskiem należy też podkreślić, że Instytut Wymiaru Sprawiedliwości jest wiodącą placówką naukową, jeśli idzie o harmonizację prawa polskiego z międzynarodowymi standardami prawnymi, w tym zwłaszcza z wymogami normatywnymi Unii Europejskiej. W seriach "Standardy prawne Rady Europy" oraz "Prawo Wspólnot Europejskich a prawo polskie" ukazało się dotychczas kilkanaście tomów poświęconych kwestii adaptacji poszczególnych dziedzin polskiego prawa (m.in. prawa karnego, cywilnego, gospodarczego, rodzinnego) do europejskich standardów prawnych. Kluczową rolę w "harmonizacyjnych" seriach wydawniczych IWS odegrał profesor Marek Safjan jako redaktor naukowy 5 tomów. Profesor Eleonora Zielińska była natomiast redaktorem 3 tomów poświęconych problematyce karnej, a niebawem przystąpi do prac nad kolejnym.

Przechodzimy tym samym do - sygnalizowanej już częściowo - działalności wydawniczej Instytutu, bo i na tym polu mamy niemałe osiągnięcia. Publikujemy książki w trzech seriach: "niebieskiej" - którą scharakteryzowałem wyżej, "zielonej", zawierającej monografie z szeroko pojętego prawa cywilnego, oraz "czerwonej" - odnoszącej się do prawa karnego materialnego i procesowego. W serii "zielonej" ukazała się m.in. praca dra Jana Brola i profesora Marka Safjana poświęcona spółkom prawa handlowego, raport z analizy empirycznej adopcji zagranicznych w praktyce sądowej pióra profesor Elżbiety Holewińskiej-Łapińskiej, dwie monografie dra Jacka Sadomskiego poświęcone ochronie dóbr osobistych oraz praca o działalności statutowej i gospodarczej fundacji autorstwa dra Romana Trzaskowskiego. W serii "czerwonej" zaś ukazała się praca zbiorowa pod redakcją naukową niżej podpisanego, stanowiąca pokłosie szeroko zakrojonych badań poświęconych instytucji tymczasowego aresztowania oraz dwie monografie dotyczące przestępczości gospodarczej oraz praniu pieniędzy. Od kilku lat wydajemy również "Prawo w działaniu", rodzaj obszernego periodyku, w którym zamieszczamy - zgodnie z nazwą - głównie raporty z badań praktyki prokuratorsko-sądowej realizowanych przez IWS.

Instytut wydał również kilka publikacji anglojęzycznych. Na szczególne podkreślenie zasługują w tym kontekście dwa obszerne wydawnictwa, które, na prośbę kierownictwa resortu, przygotowaliśmy na kolejne kongresy ONZ na temat zapobiegania przestępczości i postępowania z przestępcami. Prace te, prezentujące panoramę zagadnień odnoszących się do przestępczości w naszym kraju oraz sposobów zwalczania i zapobiegania jej, zostały uznane za najlepsze z opracowań krajowych przygotowanych na kongres, ich cały nakład rozszedł się zaś błyskawicznie. W kontekście naszej działalności wydawniczej wypada nadmienić, że - łącznie z niniejszym tomem - opublikowaliśmy do tej pory 58 książek .

Dokładamy starań, by nasza placówka była dostrzegana i doceniana nie tylko w hermetycznym świecie nauki. Zależy nam zwłaszcza na tym, by wyniki badań IWS trafiały do opinii publicznej. Przykładowo, rezultaty kierowanych przeze mnie badań wiktymizacyjnych były wielokrotnie przytaczane na łamach największych dzienników i tygodników (w tym wielokrotnie na łamach "Gazety Wyborczej" oraz "Rzeczpospolitej"); analiza praktyki przedterminowych zwolnień warunkowych osób skazanych na karę więzienia za popełnienie przestępstw o charakterze agresywnym stała się wiodącym tematem jednego z wydań "Rzeczpospolitej". Z szerokim odzewem, jak już wspominałem, spotykają się też kolejne edycje Atlasu przestępczości w Polsce. Pierwsze jego wydanie - na prośbę ówczesnego Ministra Sprawiedliwości Włodzimierza Cimoszewicza - zostało udostępnione wszystkim posłom i senatorom jako podstawa debaty parlamentarnej na temat bezpieczeństwa kraju. Z okazji ukazania się trzeciej edycji Atlasu otrzymaliśmy, na moje ręce, list gratulacyjny od Prezydenta Rzeczypospolitej. Czwarta edycja Atlasu była m.in. omawiana w "Rzeczpospolitej" oraz - w formie obszernego wywiadu ze mną - w "Gazecie Wyborczej"; jego ukazanie się zostało także odnotowane przez media elektroniczne. Ustalenia IWS były również wielokrotnie przytaczane z trybuny sejmowej oraz w innych debatach publicznych. Z olbrzymim zainteresowaniem mediów spotkało się ostatnio (zamieszczone w Księdze) nasze badanie poświęcone - nasilającemu się niepokojąco - problemowi uporczywego nękania. Jak już wspominałem, stało się ono zaczynem prac legislacyjnych zmierzających do kryminalizacji zjawiska stalkingu, a stosowny projekt zmian kodeksu karnego został już - jak wiadomo - uchwalony. Bez fałszywej skromności można zatem stwierdzić, że IWS stał się placówką znaną i cenioną, i to nie tylko w środowisku stricte naukowym.

O randze Instytutu świadczy ponadto m.in. fakt, że w zorganizowanej przez nas konferencji na temat przyczyn zapaści sądownictwa ("Prawo do sądu a przewlekłość postępowania. Jak wyjść z kryzysu polskiego sądownictwa?") wzięli udział przedstawiciele najwyższych władz - m.in. Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta, Prezesi Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego i Najwyższej Izby Kontroli, Minister Sprawiedliwości, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Przewodniczący Krajowej Rady Sądownictwa, a także wielu posłów i senatorów. W obecnej zaś kadencji naszej Rady Naukowej zasiadają m.in. były Prezes Trybunału Konstytucyjnego, a obecnie sędzia Trybunału Sprawiedliwości UE profesor Marek Safjan (jako jej przewodniczący), Prezes Izby Karnej Sądu Najwyższego profesor Lech Paprzycki (jako zastępca przewodniczącego), Prezes Izby Cywilnej Sądu Najwyższego profesor Tadeusz Ereciński oraz profesor Adam Zieliński - były Rzecznik Praw Obywatelskich i były Sekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości.

Instytut Wymiaru Sprawiedliwości zawdzięcza bardzo wiele - obok śp. profesora Lecha Falandysza - dwóm innym osobom, których niestety nie ma już wśród nas. W roku ubiegłym zmarł dr Jan Brol, wybitny cywilista i specjalista od prawa pracy. Bez cienia przesady można stwierdzić, że Janek stanowił opokę Instytutu, był moim najbliższym doradcą, lista zaś jego badań i publikacji jest zaiste imponująca. Po odejściu profesora Safjana do Trybunału Konstytucyjnego Janek zastąpił Marka w charakterze szefa naszych cywilistów i sprawował tę funkcję - z powodzeniem, dodajmy - przez blisko 10 lat. Zainteresowania badawcze Janka koncentrowały się w latach ostatnich na problematyce polubownego rozstrzygania sporów cywilnych (arbitraż i mediacja), ostatnim zaś realizowanym przez Niego badaniem, którego ukończenie uniemożliwiła przedwczesna śmierć, była odpowiedzialność za szkody medyczne w praktyce sądowej. Bardzo nam Janka brakuje.

Wspomnieć również muszę o śp. profesorze Jerzym Jasińskim, który wprawdzie formalnie z IWS związany nie był, ale ściśle z nami współpracował - służył mi radą w wielu kwestiach merytorycznych, był recenzentem niemałej liczby raportów badawczych oraz tłumaczem i redaktorem naukowym niezmiernie interesujących zaleceń Rady Europy odnoszących się do sądownictwa, które zostały opublikowane w naszej "niebieskiej" serii. Warto dodać, że to właśnie z inspiracji Pana Jerzego zrodził się pomysł wydawania Atlasu przestępczości w Polsce, którego pierwszą edycję opatrzył przedmową oraz był recenzentem drugiej.

Funkcję dyrektora obejmowałem, mówiąc szczerze, w wyjątkowo trudnym dla IWS okresie. Atmosfera wokół Instytutu nie była dobra, w związku z czym kierownictwo resortu, nie dostrzegając większych pożytków z naszej działalności, domagało się ode mnie przede wszystkim zwalniania kolejnych pracowników. Zostaliśmy również pozbawieni wszystkich sędziów i prokuratorów delegowanych do pracy w IWS (m.in. dra Jacka Kubiaka, dra Przemysława Kalinowskiego oraz pani sędzi - profesor Wandy Stojanowskiej). Przez pierwsze miesiące urzędowania czułem się więc bardziej likwidatorem niż dyrektorem IWS. Przełom nastąpił w wyniku mojej rozmowy z sędzią Jadwigą Skórzewską-Łosiak, ówczesną podsekretarz stanu w MS, sprawującą bezpośredni nadzór nad Instytutem. Pani sędzia zadała mi pytanie: "Panie dyrektorze, czy jest pan w stanie postawić ten instytut na nogi?" Patrząc Pani Minister głęboko w oczy, odparłem: "Oczywiście, że tak". Uzyskałem ponadto zgodę Pani Minister na swobodny dobór współpracowników i wolną rękę w kształtowaniu struktury organizacyjnej Instytutu. Nie był to jeszcze czas konkursów, nie da się więc ukryć, że w doborze kadr wykorzystywałem głównie kanały nieformalne, czasami bardzo nieformalne. I tak, np. do pracy w IWS profesora Safjana zarekomendowała mi jego żona Dorota, którą znałem jeszcze ze studiów doktoranckich w INP PAN, w trakcie imienin u obecnego Prezesa Trybunału Konstytucyjnego profesora Andrzeja Rzeplińskiego (skądinąd mojego ówczesnego szefa w Katedrze Kryminologii i Polityki Kryminalnej na Wydziale Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji UW). W podobnych okolicznościach przebiegała rekrutacja dwóch innych filarów IWS - pań profesor Dobrochny Wójcik i Beaty Gruszczyńskiej. Obecnego szefa naszych cywilistów, dra Jacka Sadomskiego, polecił mi natomiast profesor Safjan (pan Jacek był doktorantem Marka).

Wracając jednak do pani Jadwigi Skórzewskiej-Łosiak, to kilka lat później, gdy była już sędzią Trybunału Konstytucyjnego, przy okazji różnych rautów opowiadała pół żartem, pół serio przebieg oraz skutki naszego ówczesnego spotkania, podkreślając, że dotrzymałem w pełni danego jej wówczas słowa. Ta pochlebna opinia Pani Sędzi sprawiała mi oczywiście, nie muszę dodawać, wielką frajdę. Nie da się więc ukryć, że i Pani Sędzia odegrała dużą, by nie powiedzieć, kluczową rolę w rozwoju IWS.

Dobrej polityce kadrowej sprzyja, cokolwiek by mówić, zarówno doza intuicji, jak i wiele szczęścia. Tego drugiego, wydaje się, mi nie brakowało. Obecne kierownictwo IWS zdaje się bowiem w pełni potwierdzać moją szczęśliwą rękę "personalną". Z uwagi na fortunne nieistnienie instytucji "dożywotniego dyrektora" przyjdzie mi prędzej czy później rozstać się z tą funkcją, tym bardziej że lata lecą, a i zdrowie zaczyna już szwankować. Związany z tym ból będzie mi jednak łagodził fakt, że pozostawię kierowanie firmą, w której spędziłem jedną trzecią życia, w bardzo dobrych - o czym jestem głęboko przeświadczony - rękach.

Reasumując, wypada - bez fałszywej skromności - stwierdzić, że Instytut Wymiaru Sprawiedliwości należy obecnie do wiodących prawniczych ośrodków naukowych w kraju, zarówno w zakresie harmonizacji naszego systemu normatywnego z wymogami europejskimi, jak i w dziedzinie badań praktyki sądowej i prokuratorskiej, w której pozycja IWS jest dominująca. Mamy również, by tak rzec, monopolistyczną pozycję, jeśli idzie o analizowanie tendencji przestępczości oraz polityki kryminalnej - zarówno w aspekcie krajowym, jak i porównawczym.

* * *

Tom niniejszy ma odmienną formułę od typowych ksiąg pamiątkowych, zawiera bowiem wyłącznie artykuły pracowników IWS. Atoli - z różnych przyczyn (wyjazdy, choroby itp.) - nie każdy z nich mógł wziąć udział w tym przedsięwzięciu. Z jednej strony wielka szkoda, z drugiej jednak Stosowanie prawa rozrosłoby się już do monstrualnych rozmiarów, a i tak tom niniejszy do małych nie należy.

prof. zw. dr hab. Andrzej Siemaszko

Dyrektor Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości