Machalica-Drozdek Katarzyna, Stosunek prawny zobowiązania celno-podatkowego w obrocie towarowym z zagranicą

Wprowadzenie bądź wyprowadzenie towaru z unijnego obszaru celnego powoduje powstanie z mocy prawa określonych praw i obowiązków dla podmiotów uczestniczących w wymianie towarowej. Zaistnienie tego zdarzenia powoduje, że podmiot uprawniony posiada prawo do żądania świadczenia, a drugi podmiot, którym jest osoba wprowadzająca towar na unijny obszar celny bądź wyprowadzająca towar z tego obszaru, zobowiązany jest do jego spełnienia. Powstały w ten sposób stosunek prawny stanowi dwustronną relację, w której po jednej stronie jest podmiot uprawniony z tytułu należności celnych, a po drugiej stronie – podmiot zobowiązany. Jego istotę oraz treść reguluje unijne i krajowe prawo celne.

Obrót towarowy z zagranicą i związane z tym obowiązki celne wiąże się również z uiszczeniem podatków. Wprowadzenie bądź wyprowadzenie towaru z unijnego obszaru celnego rodzi także prawa i obowiązki będące treścią stosunku prawnego na gruncie prawa podatkowego.

Stosunki prawne stanowiące więź praw i obowiązków stron tych stosunków, swym charakterem i zakresem odpowiadają dziedzinie prawa, w której są uregulowane. Ich treść stanowi zbiór zachowań podmiotów regulowanych przez właściwe normy prawne.

Oba stosunki prawne, choć regulowane odrębnymi przepisami prawa, określają prawa i obowiązki podmiotów dokonujących obrotu towarowego z zagranicą.

Problematyka stosunków prawnych występujących na gruncie prawa celnego nie była dotychczas przedmiotem kompleksowego opracowania w literaturze przedmiotu. Brak dogłębnego wyjaśnienia tego zagadnienia nie powoduje jednak, że jest ono obce doktrynie prawa. Pojawiające się wypowiedzi, przedstawiające doktrynę w tym zakresie, są jednak cząstkowe i nie przedstawiają w pełni omawianego zagadnienia.

Konieczność analizy kluczowego pojęcia wiąże się również z określeniem jego cech, jakie należy zbadać, które w rezultacie wyznaczą charakter prawny stosunku prawnego.

W celu ustalenia istoty i zakresu stosunku prawnego występującego na gruncie prawa celnego, konieczne jest przedstawienie analizy tego pojęcia w oparciu o przepisy prawa podatkowego, prawa celnego, jak również innych dziedzin prawa w ujęciu prawnoporównawczym. W szczególności podstawę rozważań stanowią uregulowania dotyczące stosunku prawnego występującego na gruncie prawa podatkowego, celnego, jak również instytucji przyjętych przez prawo cywilne i administracyjne.

Analiza pojęcia stosunku prawnego łączącego podmiot zobowiązany do uiszczenia świadczenia z tytułu wymiany towarowej z zagranicą z podmiotem uprawionym do żądania takiego zachowania wiąże się ze zbadaniem podstawowych instytucji krajowego i unijnego prawa celnego, którymi są: pojęcie „należności celnych” oraz „cła”. Określenie istoty i zakresu tych terminów pozwoli na określenie charakteru prawnego omawianego stosunku prawnego.

Celem pracy jest analiza obowiązujących rozwiązań prawnych związanych z pojęciem stosunku prawnego łączącego podmioty w związku z zaistnieniem zdarzenia prawnego, którym jest wprowadzenie lub wyprowadzenie towaru poza unijny obszar celny. Prawa i obowiązki podmiotów dokonujących wymiany towarowej stanowią treść dwóch stosunków mających unormowanie zarówno w prawie celnym, jak i w prawie podatkowym. Oba stosunki prawne cechuje zobowiązaniowy charakter prawny, który determinuje ich istotę i treść.

W związku z powyższym zasadnicza teza niniejszej pracy została sformułowana następująco: prawa i obowiązki podmiotów dokonujących obrotu towarowego z zagranicą regulowane są przez stosunek prawny zobowiązania celno-podatkowego, którego istotę i zakres wyznacza stosunek zobowiązania celnego oraz stosunek zobowiązania podatkowego.

Praca składa się ze wstępu, czterech rozdziałów oraz zakończenia.

Pierwszy rozdział ma charakter teoretyczny oraz wprowadzający. Poświęcony został analizie pojęcia „należności celne” i jego elementów. W szczególności badaniem objęto pojęcie „cła”. W tym celu niezbędne było wyjaśnienie pojęcia „danina publiczna”. W tej części pracy badaniu poddano stanowisko doktryny dotyczące wyjaśnienia zagadnienia relacji cła (należności celnych) do podatku. Próba ustalenia tych relacji pozwoliła na określenie istoty i charakteru prawnego świadczeń pobieranych w obrocie towarowym z zagranicą. Analiza kategorii prawnej, jaką jest cło (należność celna), wiązała się z koniecznością przedstawienia jego konstrukcji prawnej, na którą złożyły się: podmiot, przedmiot, podstawa naliczenia cła, stawki celne, termin płatności cła oraz zwolnienia i ulgi celne.

W rozdziale drugim podjęto próbę wyjaśnienia, czy, a jeżeli tak, to w jakim zakresie, podatki i opłaty celne pełnią rolę instrumentów parataryfowych w handlu towarowym z zagranicą, jak również, jaka jest relacja pomiędzy nimi, a środkiem taryfowym, którym jest cło. Omawiany rozdział zawiera również rozważania dotyczące istoty i roli opłaty celnej jako daniny publicznej. Ponadto badaniu poddano charakter prawny pozostałych środków parataryfowych, którymi są: kontyngent taryfowy, plafon taryfowy oraz zawieszenie poboru cła.

Rozdział trzeci obejmuje najszersze pole badawcze, którym jest zagadnienie prawne związane ze stosunkiem prawnym występującym na gruncie prawa podatkowego. Ocenie poddane zostały dwie fazy (elementy) wyznaczające treść stosunku prawnopodatkowego, którymi są obowiązek podatkowy i zobowiązanie podatkowe. Określenie ich charakteru prawnego, jak też wzajemnych różnic pozwoliło na wskazanie roli, jaką pełnią w stosunku prawnym na gruncie prawa podatkowego. W głównej mierze omawiany rozdział poświęcony został stosunkowi prawnemu zobowiązania podatkowego. Kompleksowe przedstawienie charakteru i istoty prawnej omawianej kategorii prawnej wymagał wskazania oceny związków prawnych zachodzących między podmiotami prawa podatkowego (tj. podmiotem uprawnionym z tytułu podatku oraz podmiotem zobowiązanym z tytułu tej daniny publicznej) w postaci wzajemnych praw i obowiązków. Ponadto konieczne było zbadanie, czy powyższy stosunek prawny wykazuje podobieństwa do stosunku istniejącego na gruncie innych dziedzin prawa, a zwłaszcza prawa cywilnego oraz administracyjnego, jeżeli tak, to jakich elementów ono dotyczy oraz w jakim zakresie można mówić o identyfikacji tych stosunków prawnych. Określenie charakteru prawnego stosunku prawnego zobowiązania podatkowego wiąże się również ze wskazaniem jego elementów, którymi są: podmiot, przedmiot oraz treść.

Rozdział czwarty obejmuje ustalenia dotyczące analizy stosunku prawnego występującego na gruncie prawa celnego z tytułu obciążeń celnych w związku z zaistnieniem zdarzenia prawnego, którym jest wprowadzenie bądź wyprowadzenie towaru z unijnego obszaru celnego. Podjęte w nim rozważania zmierzają do wyjaśnienia istoty i treści pojęcia zobowiązania celnego. Przede wszystkim zbadano, czy wymienione pojęcie należy identyfikować z pojęciem długu celnego. Jeżeli tak, to czy wyznacza ono treść stosunku prawnego oraz w jakim zakresie. Ustalenie powyższego wiązało się z koniecznością analizy drugiego pojęcia stosunku prawnego, którym jest obowiązek celny. W dalszej części rozdziału prowadzone badania zmierzają do ustalenia charakteru i istoty stosunku prawnego łączącego podmiot dokonujący obrotu towarowego z zagranicą z organem celnym reprezentującym związek publicznoprawny.

W rozdziale piątym przedstawiona została istota i charakter prawny stosunku prawnego zobowiązania celno-podatkowego, który reguluje prawa i obowiązki osób dokonujących obrotu towarowego z zagranicą.

Metodą badawczą zastosowaną w pracy jest metoda dogmatyczna, polegająca na analizie materiału normatywnego oraz dorobku doktryny i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, wojewódzkich sądów administracyjnych oraz Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. W pracy wykorzystano również krajowe i zagraniczne materiały dotyczące prawa celnego i podatkowego. Uzupełniająco Autorka wykorzystała dla potrzeb prowadzonych badań metodę prawnoporównawczą oraz opisową.

W pracy uwzględniono stan prawny na dzień 1 lutego 2015 r.

* * *

Niniejsza monografia stanowi zmienioną i uaktualnioną wersję rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem Prof. dr hab. Marka Zdebla i obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Panu Profesorowi jestem nad wyraz wdzięczna za ujmującą życzliwość i wszelką okazaną pomoc w przygotowaniu rozprawy. Dziękuję także recenzentom tej dysertacji, Prof. zw. dr hab. Jadwidze Glumińskiej-Pawlic i Prof. zw. dr. hab. Zbigniewowi Ofiarskiemu, za ich cenne uwagi.