Jantowski Leszek, Stwierdzenie nabycia przez zasiedzenie służebności przesyłu i służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu

Mimo że instytucja służebności przesyłu istnieje już 10 lat , nadal budzi liczne kontrowersje. Ich wyrazem są m.in. spory dotyczące służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu, a w szczególności możliwości nabycia przez zasiedzenie tego prawa . Z tego też powodu opracowanie zagadnienia stwierdzenia nabycia przez zasiedzenie służebności przesyłu oraz służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu, uwzględniającego aktualny dorobek judykatury oraz piśmiennictwa, jest godne uwagi. Zasadne jest bowiem dokonanie aktualizacji, uporządkowania na nowo spornych kwestii, jak również wypracowanie rozwiązań przydatnych w praktyce.

Nie powinno przy tym budzić wątpliwości, że zagadnienia funkcjonowania urządzeń przesyłowych mają niezwykle istotne znaczenie w praktyce, gdyż każdy, w mniej lub bardziej bezpośredni sposób, korzysta z różnego rodzaju mediów: energii elektrycznej, wody, gazu, energii cieplnej itp. i trudno sobie obecnie wyobrazić życie bez korzystania z tych zdobyczy cywilizacji. Podstawy prawne funkcjonowania urządzeń przesyłowych na nieruchomości mają zatem swój wymiar społeczny oraz praktyczny i choćby z tego względu zasługują na szczególne zainteresowanie. Podkreślić przy tym należy, że potencjalnym beneficjentem nabycia przez zasiedzenie wyżej wskazanych praw jest z reguły przedsiębiorca przesyłowy, zaś jego konsekwencją – ograniczenie własności nieruchomości. Zasadna jest dlatego ocena istniejących regulacji prawnych z punktu widzenia wyważenia interesów obu stron, gdzie zazwyczaj przedsiębiorca ma pozycję silniejszą względem właściciela nieruchomości.

Tak zakreślone kierunki wyznaczają główne cele rozważań zawartych w monografii.

Po pierwsze, celem pracy jest analiza przepisów prawnych z punktu widzenia norm chroniących właściciela nieruchomości, w szczególności w aspekcie zagadnień intertemporalnych, które nie zostały w sposób należyty rozwiązane przez ustawodawcę w ustawie nowelizującej z 30.05.2008 r. , i odpowiedź na pytanie, czy aktualny brak regulacji prawnych o doliczeniu do okresu posiadania służebności przesyłu okresu występowania na nieruchomości stanu faktycznego odpowiadającego treści służebności przesyłu, sprzed wprowadzenia w życie tej instytucji, nie stanowi uzasadnienia dla zmiany obowiązujących przepisów poprzez wyraźne i jednoznaczne rozstrzygnięcie tej kwestii, w celu zwiększenia ochrony interesów właściciela nieruchomości obciążonej.

Po drugie, jest to omówienie najistotniejszych zagadnień związanych ze stwierdzeniem nabycia przez zasiedzenie zarówno służebności przesyłu, jak i służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu. Wymaga bowiem podkreślenia, iż ścisłe powiązanie służebności przesyłu ze służebnością gruntową o treści odpowiadającej służebności przesyłu, w szczególności w kontekście funkcji, jakie spełniają, przesłanek ich nabycia, zagadnień intertemporalnych, powoduje, że badanie dopuszczalności i przesłanek nabycia przez zasiedzenie służebności przesyłu nie może się obyć bez zbadania dopuszczalności i przesłanek nabycia przez zasiedzenie służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu. Temu ma służyć analiza aktualnie obowiązujących przepisów regulujących instytucję służebności przesyłu, a także przepisów obowiązujących przed wprowadzeniem do polskiego porządku prawnego instytucji służebności przesyłu . Konieczne jest bowiem przedstawienie stanowisk prezentowanych w judykaturze i doktrynie dotyczących konstrukcji służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu oraz wyrażenie własnego poglądu w sporze, czy konstrukcja ta stanowi przejaw niedopuszczalnej kreacji i prawotwórstwa Sądu Najwyższego , czy też jest wynikiem zastosowania akceptowalnych zasad wykładni funkcjonalnej i dynamicznej praeter legem, z dodatkową argumentacją uzasadniającą przyjętą koncepcję. Analiza ta zmierza w rezultacie do wyjaśnienia, czy powyższe regulacje prawne są wystarczające do uporządkowania tzw. zaszłości związanych z istnieniem urządzeń przesyłowych, w drodze nabycia przez zasiedzenie służebności gruntowej przesyłu lub służebności przesyłu. Wnioski wynikające z powyższych rozważań pozwolą stworzyć uniwersalną konstrukcję w postaci „służebności przesyłowych” , obejmującą zarówno służebność gruntową o treści odpowiadającej służebności przesyłu (służebność gruntową przesyłu), jak i służebność przesyłu.

Opis konstrukcji „służebności przesyłowych” ma także służyć weryfikacji stanowiska o funkcjonalnym podobieństwie objętych tą konstrukcją służebności, jak i sprawdzeniu istnienia potencjalnych odrębności. Zasadna jest również ocena, czy istniejące podobieństwa i ewentualne odrębności mają wpływ na spełnienie przesłanek nabycia przez zasiedzenie służebności przesyłowych. Weryfikowana będzie teza o tożsamości przesłanek nabycia przez zasiedzenie służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu oraz służebności przesyłu.

Po trzecie, celem pracy jest analiza praktycznych zagadnień związanych z sądowym postępowaniem w sprawie o stwierdzenie nabycia przez zasiedzenie służebności przesyłu oraz służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu, z uwzględnieniem wypracowanego już dorobku w zakresie stosowania obu instytucji i możliwości wykorzystania w praktyce zaproponowanych rozwiązań.

Monografia składa się z pięciu rozdziałów, z których każdy zakończony jest uwagami podsumowującymi. W rozdziale I zawierającym uwagi wprowadzające zostały omówione ogólne zagadnienia związane z istotą instytucji zasiedzenia, jej cechami definiującymi. Zwrócono uwagę na brak ekwiwalentności jako element charakterystyczny dla nabycia przez zasiedzenie własności lub służebności oraz komplementarną dla niego utratę tych praw przez osoby uprawnione. Omówiono również instytucję zasiedzenia w aspekcie jej rozwoju historycznego, ze szczególnym uwzględnieniem najbardziej interesującej, z punktu widzenia celów niniejszej pracy, instytucji zasiedzenia służebności gruntowej. Poddane są także analizie wyrażone w judykaturze i doktrynie poglądy dotyczące dopuszczalności nabycia przez zasiedzenie służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu oraz służebności przesyłu i przedstawione jest własne stanowisko odnośnie do tego zagadnienia, stanowiące podłoże rozważań w toku dalszego wywodu.

W rozdziale tym wskazano również rozwiązania zastosowane w obcych systemach prawnych, dotyczące instytucji zbliżonych do służebności przesyłu, ze szczególnym uwzględnieniem możliwości nabycia tego prawa przez zasiedzenie. Wybór porządków prawnych obowiązujących w Niemczech, Austrii, Francji i Włoszech wynika z tego, że regulacje w tych krajach są reprezentatywne dla krajów europejskich, w których uregulowano służebność – instytucję mającą swe źródło w prawie rzymskim. Celem analizy prawnoporównawczej jest podkreślenie różnic w regulacjach dotyczących służebności i zwrócenie uwagi na specyfikę przyjętego w prawie polskim rozwiązania polegającego na możliwości nabycia przez zasiedzenie służebności przesyłowych.

Rozdział II poświęcony jest szczegółowemu omówieniu materialnoprawnych przesłanek nabycia przez zasiedzenie służebności przesyłu i służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu. Wyjaśniono w nim desygnat pojęcia „posiadanie służebności” oraz „trwałego i widocznego urządzenia” w kontekście szczególnego rodzaju urządzenia, jakim jest urządzenie przesyłowe. Wyjaśniono także, jak należy definiować korzystanie z tego urządzenia, w tym od kiedy możliwe jest powstanie stanu rozumianego jako korzystanie z urządzenia przesyłowego. Ma to znaczenie z punktu widzenia przesłanki upływu czasu niezbędnego do nabycia służebności przez zasiedzenie. Szczególną uwagę poświęcono zagadnieniu dobrej lub złej wiary oraz wyjaśnieniu kontrowersji związanych z pojawiającą się w piśmiennictwie i orzecznictwie koncepcją służebności gruntowej odpowiadającej treści służebności przesyłu powstającej z mocy prawa (ex lege). Weryfikowana będzie teza, że jakkolwiek w przypadku posiadania służebności obowiązuje domniemanie dobrej wiary (art. 7 k.c.), to jednak w praktyce przypadki takie są rzadkie, zaś jednym z nich jest sytuacja, gdy przedsiębiorca przesyłowy nabył w drodze uwłaszczenia urządzenia przesyłowe wybudowane uprzednio na gruncie Skarbu Państwa, przy czym termin zasiedzenia należy liczyć wówczas od dnia uwłaszczenia urządzeń. Poddana zostanie analizie szczególna sytuacja wyeliminowania z obrotu prawnego decyzji administracyjnej stanowiącej tytuł do władania nieruchomością w granicach służebności przesyłu w celu zweryfikowania wyrażonego w orzecznictwie i doktrynie poglądu o dopuszczalności nabycia przez zasiedzenie służebności przesyłowej poprzez uznanie ex tunc okresu posiadania na podstawie wyeliminowanej z obrotu decyzji za podlegający zaliczeniu do okresu zasiedzenia.

Rozdziały III i IV są powiązane z rozdziałem II, ponieważ poruszona w nich została problematyka biegu terminu zasiedzenia, okoliczności świadczących o jego rozpoczęciu, przesłankach wstrzymania, zawieszenia, a przede wszystkim czynnościach powodujących jego przerwanie. Przedstawiono także wyrażone w judykaturze i piśmiennictwie poglądy dotyczące zagadnień intertemporalnych związanych z możliwością zaliczenia do okresu posiadania służebności przesyłu stanów faktycznych sprzed wejścia w życie tej instytucji, wskazując na możliwe warianty w tym zakresie wniosków de lege lata i propozycje postulatów de lege ferenda.

W rozdziale V usystematyzowano regulacje dotyczące sądowego postępowania w sprawach o stwierdzenie nabycia przez zasiedzenie służebności przesyłu oraz służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu, ze szczególnym uwzględnieniem warunków formalnych wniosku, przebiegu postępowania dowodowego oraz elementów koniecznych, jakie winno zawierać pozytywne rozstrzygnięcie o stwierdzeniu nabycia służebności przez zasiedzenie. Omówiono także zwyczajne i nadzwyczajne środki zaskarżenia.

W pracy zastosowano przede wszystkim dogmatyczno-prawną metodę badań naukowych, przy użyciu której przeprowadzono analizę aktualnie obowiązujących przepisów prawa. Podstawę rozważań stanowią przede wszystkim przepisy ustawy z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny, ale także ustaw pozakodeksowych zawierających rozwiązania nawiązujące do instytucji służebności przesyłu, w szczególności ustawy z 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami czy wcześniejszych ustaw – z 12.03.1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości oraz ustawy z 29.04.1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości , a także ukształtowanego na jego tle orzecznictwa sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. Analiza orzecznictwa ma na celu w szczególności podkreślenie twórczej, a w pewnych elementach nawet prawotwórczej roli sądów w kształtowaniu instytucji służebności przesyłu jako wyrazu dopuszczalnego aktywizmu sędziowskiego , stanowiącego kompromis pomiędzy aksjologią swobodnej decyzji sądowej a aksjologią decyzji praworządnej i racjonalnej .

Zastosowana metoda dogmatyczno-prawna ma służyć także uporządkowaniu i ocenie wyrażonych dotychczas w nauce i judykaturze poglądów odnośnie do możliwości nabycia przez zasiedzenie służebności przesyłu oraz służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu. Komplementarne dla tej metody jest także ujęcie zagadnienia w jego aspekcie historycznym, uwzględniającym dorobek nauki i orzecznictwa z okresu sprzed wprowadzenia do polskiego systemu prawnego instytucji służebności przesyłu. Zastosowana będzie także metoda prawnoporównawcza, aby wykazać, że instytucja zasiedzenia służebności przesyłu (służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu) jest oryginalnym rozwiązaniem służącym uregulowaniu zaszłości – na tle rozwiązań przyjętych w innych ustawodawstwach, co do zasady preferujących inne niż zasiedzenie sposoby powstania tego prawa.

W monografii zaproponowano rozwiązania istotne z punktu widzenia praktycznych aspektów postępowania o stwierdzenie nabycia przez zasiedzenie służebności przesyłu oraz służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu. Oprócz zagadnień materialnoprawnych ważną częścią pracy jest bowiem uporządkowanie i ocena stanowisk związanych z przebiegiem samego postępowania sądowego dotyczącego rozpoznania wniosku o stwierdzenie nabycia przez zasiedzenie służebności gruntowej przesyłu i służebności przesyłu.

Na wstępie należy założyć, że aktualnie obowiązujące przepisy dotyczące służebności przesyłu, a także przepisy obowiązujące przed wprowadzeniem do porządku prawnego tej instytucji, przy uwzględnieniu dopuszczalnej wykładni praeter legem, były i są, z jednej strony, wystarczającą podstawą prawną dla powstania i nabycia służebności przesyłowych w drodze zasiedzenia, zaś z drugiej strony, z uwagi na brak przepisów intertemporalnych odnoszących się do stanów faktycznych odpowiadających instytucji służebności przesyłu, nie chronią w sposób pełny interesów właściciela nieruchomości.

Szczególne słowa podziękowania kieruję do dr hab., prof. Uniwersytetu Gdańskiego Małgorzaty Balwickiej-Szczyrby, mojej znakomitej Pani Promotor rozprawy doktorskiej, za pełną zaangażowania opiekę naukową. Bez pomocy Pani Profesor nie byłoby możliwe wydanie niniejszej monografii. Jej wsparcie, cenne i wnikliwe uwagi stanowiły ciągłą inspirację do wytężonej pracy.

Bardzo serdecznie dziękuję również recenzentom rozprawy doktorskiej, Panom: Profesorowi dr. hab. Jackowi Góreckiemu oraz dr. hab. Adamowi Bieranowskiemu, prof. UWM w Olsztynie, za życzliwość i wnikliwe uwagi, które dały asumpt do dalszych przemyśleń mających odzwierciedlenie w ostatecznej treści monografii.

Pragnę także bardzo podziękować Panu Profesorowi dr. hab. Bartoszowi Rakoczemu – recenzentowi wydawniczemu – za cenne uwagi, które pomogły mi w redakcji publikacji.

Bardzo szczególne słowa podziękowania przekazuję mojej żonie Beacie oraz dzieciom, bez których wsparcia i wyrozumiałości ta książka by nie powstała.

Niniejsza praca jest skróconą i zaktualizowaną wersją rozprawy doktorskiej, obronionej na Uniwersytecie Gdańskim we wrześniu 2019 r.

Gdańsk, kwiecień 2020 r.

Leszek Jantowski