Kosonoga Jacek, System środków dyscyplinujących uczestników postępowania karnego

Proces karny jest bez wątpienia zjawiskiem złożonym i dynamicznym. Stanowi swoistą kompilację wielu czynności procesowych wzajemnie ze sobą powiązanych i uwarunkowanych, a ukierunkowanych na osiągnięcie końcowego efektu, jakim jest orzeczenie w przedmiocie odpowiedzialności karnej sprawcy za zarzucany mu czyn. W założeniu powinna to być ściśle uporządkowana sekwencja zachowań podejmowanych metodycznie, terminowo i sprawnie, z sumiennym podejściem uczestników postępowania do ciążących na nich obowiązków oraz respektem i należytym szacunkiem wobec organów procesowych. Jest to jednak założenie wzorcowe, nie zawsze odpowiadające realiom praktyki. Niestety, zachowania obstrukcyjne, ignorowanie wezwań, bezpodstawne uchylanie się od obowiązków, a nawet zakłócanie przebiegu czynności procesowych stanowią stały element rzeczywistości wymiaru sprawiedliwości karnej.

Jest w związku z tym rzeczą zrozumiałą, że organy procesowe muszą być wyposażone w odpowiednie środki prawne, najczęściej o cechach przymusu procesowego, pozwalające na reakcję na tego typu zachowania. Pomimo upływu lat nadal aktualne pozostaje twierdzenie, że aby osiągnąć główny cel procesu karnego, jakim jest leżące w interesie wymiaru sprawiedliwości wyświetlenie rzeczywistego stanu rzeczy, organom procesowym musi przysługiwać prawo zastosowania przymusu wszędzie tam, gdzie okazuje się taka potrzeba . Pogląd ten - choć z powodzeniem może mieć znaczenie ogólnosystemowe - jest szczególnie istotny i symptomatyczny z perspektywy prowadzenia sprawy karnej. Postępowanie karne w porównaniu z innymi procedurami charakteryzuje się największymi rygorami w zakresie przymusu państwowego, co jest zrozumiałe chociażby z tego powodu, że to właśnie w jego toku orzeka się w kwestii najbardziej niepożądanych społecznie zachowań, zagrożonych najbardziej dolegliwymi sankcjami - z pozbawieniem wolności włącznie. Proces, prowadzony w przedmiocie odpowiedzialności za takie czyny, musi więc przewidywać szczególne środki mogące zabezpieczyć osiągnięcie jego celów.

Spośród wielu instytucji, które ustawodawca podporządkował powyższemu założeniu, szczególnego znaczenia nabierają środki dyscyplinujące uczestników postępowania. Nie tylko stanowią one jedną z podstawowych zmiennych wpływających na sprawność i szybkość procesu karnego, ale jednocześnie są gwarantem zachowania należytej atmosfery i powagi czynności urzędowych, prowadzonych w sprawach o szczególnym znaczeniu prawnym i społecznym. W szerszym ujęciu systemowym środki dyscyplinujące umożliwiają również stosowną reakcję organu na rażące naruszenie prawa przez profesjonalnych uczestników postępowania, kształtując w ten sposób właściwe standardy wykonywania czynności służbowych oraz reprezentacji procesowej w sprawach karnych.

Poza walorem praktycznym tytułowe zagadnienie skłania do rozważań także na płaszczyźnie czysto teoretycznej. Środki dyscyplinujące, pomimo ich zasadniczo doraźnego i z założenia nierepresyjnego charakteru, w sposób istotny ingerują bowiem w sferę praw i wolności obywatelskich. Powstaje w związku z tym problem odpowiedniego zakresu uprawnień procesowych osób dyscyplinowanych. Zastanawia także, czy przymus państwowy jest w każdym przypadku zasadny i adekwatny do celów, które zamierza osiągnąć ustawodawca. Można również zadać pytanie, na ile ostatnie przemodelowanie procesu karnego w kierunku zwiększenia jego kontradyktoryjności wpływa na potrzebę zmian w obrębie środków dyscyplinujących, zwłaszcza w kontekście uprawnień przewodniczącego składu czy też dyscyplinowania ustnych wystąpień przed sądem.

Niezależnie od powyższego o wyborze tytułowego zagadnienia zdecydowały również wyniki kwerendy bibliograficznej. Kwestia środków dyscyplinujących jest podejmowana w literaturze przedmiotu zupełnie sporadycznie i najczęściej fragmentarycznie, przy okazji omawiania środków przymusu, przebiegu rozprawy czy też kwestii ustrojowych. Zauważalna jest wręcz dysproporcja pomiędzy wagą problematyki a dorobkiem doktryny. Niedostatek aktywności badawczej w obrębie tytułowego zagadnienia wynikać może z tego, iż środki dyscyplinujące nie tworzą wyodrębnionego normatywnie zbioru, lecz występują w wielu przepisach ustawy procesowej, a także funkcjonują w regulacjach pozakodeksowych. Nie zmienia to jednak faktu, że w literaturze brak kompleksowego opracowania na ten temat.

Problematyka środków dyscyplinujących uczestników postępowania karnego jest zatem atrakcyjnym pod względem teoretycznym obszarem dociekań naukowych, zagadnieniem ważnym dla praktyki organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, a przy tym wątkiem rzadko podejmowanym w nauce procesu karnego. Taki stan rzeczy jednoznacznie przesądza o potrzebie eksploracji naukowej tego zagadnienia.

Niniejsza praca stanowi próbę kompleksowej analizy systemu środków dyscyplinujących uczestników postępowania karnego. Generalnym założeniem jest ich zaprezentowanie na szerokim tle: normatywnym, dogmatycznym, historycznym i pragmatycznym, a także ocena istniejącego modelu normatywnego oraz przedstawienie propozycji rozwiązania najistotniejszych problemów interpretacyjnych w tym zakresie. Wszechstronna analiza tytułowego zagadnienia ma również umożliwić teoretyczne i całościowe usystematyzowanie wszystkich kwestii związanych z omawianą grupą środków. Spośród wielu wątków problemowych, które już teraz można zasygnalizować, na plan pierwszy wysuwają się pytania: jakie są podstawowe kryteria uznania danego rozwiązania prawnego za środek dyscyplinujący; czy środki dyscyplinujące uczestników postępowania karnego tworzą spójny i logiczny system; jakim kategoryzacjom podlegają; jakie zależności zachodzą pomiędzy poszczególnymi środkami i jakie funkcje są przez nie realizowane. Już na wstępie sformułować można przy tym tezę, iż środki dyscyplinujące spełniają bardzo istotną rolę w zapewnieniu sprawności postępowania karnego, jednakże ich uregulowanie w różnych aktach prawnych powoduje, że przesłanki stosowania tych środków oraz gwarancje przysługujące osobom dyscyplinowanym są niespójne i w związku z tym niezbędne jest ich ujednolicenie.

W opracowaniu posłużono się przede wszystkim metodą analizy dogmatycznej, uwzględniając głównie takie jej elementy, jak: opis i systematyzacja norm prawnych, wykładnia prawa, ustalanie i definiowanie pojęć, analiza praktyki stosowania prawa oraz jego doskonalenie . To właśnie na te grupy zagadnień, chociaż w różnym stopniu, położono główny nacisk w pracy. Opracowanie ma z założenia charakter teoretyczny i nie zawiera badań empirycznych, w szerokim jednak zakresie uwzględniono w nim orzecznictwo sądów powszechnych, jak również Sądu Najwyższego. W ograniczonym zakresie posłużono się także analizą historycznoprawną, uwzględniając główne kierunki zmian normatywnych i podstawowe tendencje legislacyjne.

W sposób zamierzony zrezygnowano natomiast z metody prawnoporównawczej. Z założenia bowiem przedmiotem opracowania jest analiza rodzimych rozwiązań prawnych. Przeprowadzenie badań prawnoporównawczych odpowiadających metodologicznym wymogom badań nad prawem zagranicznym wymagałoby natomiast dokonania wszechstronnej, wielopłaszczyznowej analizy nieograniczającej się jedynie do ustawodawstwa i orzecznictwa . Konieczne byłoby także uwzględnienie możliwie największej liczby obcych systemów prawnych , jak również badanie kwestii stosowania analizowanych instytucji . To z kolei przesunęłoby ciężar rozważań na analizę komparatystyczną i spowodowało nadmierne rozbudowanie pracy. Co więcej, odrębności niektórych systemów prawnych, zwłaszcza tych z obszaru common law, ze szczególną pozycją sądów i wręcz omnipotentną władzą sędziów, są na tyle istotne, że ich porównywanie do rozwiązań polskich byłoby nieadekwatne.

Praca została podzielona na 11 rozdziałów merytorycznych, a jej struktura jest wynikiem przyjętego toku rozważań. Początkowo poruszono kwestie ogólne i wprowadzające, związane z charakterem prawnym środków dyscyplinujących (rozdział I). Poza wyjaśnieniem przyjętych założeń terminologicznych odniesiono się także do relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi środkami a naczelnymi zasadami procesowymi. Omówiono przy tym funkcje środków dyscyplinujących oraz zaprezentowano przyjętą w toku dalszych rozważań ich klasyfikację rodzajową. Odrębne rozważania poświęcono ogólnosystemowemu ujęciu zagadnienia dyscyplinowania uczestników poszczególnych postępowań (rozdział II).

Dla pełniejszego przedstawienia tytułowego zagadnienia konieczne było prześledzenie procesu kształtowania się systemu środków dyscyplinujących (rozdział III). Punkt wyjścia w tym przypadku stanowiła analiza ustawodawstwa państw zaborczych, a współczesne konstrukcje normatywne przedstawiono na tle przepisów kodeksu postępowania karnego z 1928 r. i 1969 r. oraz ustaw ustrojowych z 1930 r. i 1985 r. Wykazano przy tym charakterystyczne kierunki zmian legislacyjnych i ustosunkowano się do motywów ustawodawczych. Poza ujęciem retrospektywnym konieczne okazało się także prospektywne sięgnięcie do już uchwalonej, ale jeszcze nieobowiązującej ustawy z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw .

Rozdziały IV-VIII poświęcone zostały poszczególnym środkom dyscyplinującym, a za kryterium klasyfikacyjne przyjęto ich rodzajową specyfikę. W pierwszej kolejności odniesiono się do kar finansowych, tj. kary pieniężnej (art. 285 § 1 k.p.k.) oraz kary grzywny, o jakiej mowa w art. 49 § 1 p.u.s.p. Zasadniczy ciężar wywodu w tej części pracy położony został na poszczególne przesłanki zastosowania sankcji finansowych, co w odniesieniu do kary pieniężnej wymagało przeanalizowania takich okoliczności procesowych, jak: nieusprawiedliwione niestawiennictwo lub wydalenie się z miejsca czynności przed jej zakończeniem; bezpodstawne uchylenie się od wykonania czynności biegłego, tłumacza lub specjalisty; bezpodstawne uchylenie się od obowiązku złożenia przyrzeczenia; niedopełnienie obowiązków poręczyciela; bezpodstawne uchylenie się od wydania przedmiotu; niedopełnienie innego obowiązku procesowego, jak również bezpodstawne nieudzielenie pomocy organowi procesowemu w wyznaczonym terminie.

Wątkiem, który z powodzeniem mógłby stanowić podstawę odrębnego opracowania, była problematyka bezpodstawnego uchylania się od złożenia zeznań. Wiązało się to z koniecznością wskazania wszelkich okoliczności dopuszczających odstąpienie od realizacji tego obowiązku procesowego, w tym m.in.: prawa do odmowy zeznań, prawa do uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, a także kwestii zwolnienia od obowiązku złożenia zeznania lub udzielenia odpowiedzi na pytanie. Konieczne było również odniesienie się do zakazów dowodowych związanych z tajemnicami: obrończą, spowiedzi, zdrowia psychicznego, zawodową, funkcyjną oraz wynikającą z ochrony informacji niejawnych. Na kanwie tych rozważań poruszono także trzy zagadnienia szczególne dotyczące dyscyplinowania świadków małoletnich oraz obrońców i pełnomocników, a także wpływu bezpodstawnej odmowy zeznań na odpowiedzialność karną. Kwestia nakładania kary pieniężnej pozostaje także w ścisłym związku - z omówionym odrębnie - zatrzymaniem i przymusowym doprowadzeniem ukaranego.

W rozdziale IV podjęto również problematykę kary grzywny odnosząc się przede wszystkim do przesłanek jej nałożenia w postaci naruszenia powagi, spokoju lub porządku czynności sądowych oraz ubliżenia sądowi, innemu organowi państwowemu lub osobom biorącym udział w sprawie. W tym ostatnim aspekcie zwrócono uwagę na możliwość ubliżenia sądowi w formie pisemnej. Przeanalizowano również zagadnienie wpływu stanu psychicznego uczestnika postępowania na zastosowanie kary porządkowej, rozpatrując w szczególności dwa zasadnicze problemy, tj. tzw. pieniactwa procesowego oraz udziału w procesie w stanie nietrzeźwości lub po użyciu środka odurzającego.

Wprawdzie charakter finansowy mają również inne środki o cechach dyscyplinujących, w tym nałożenie kary na dziekana właściwej rady (art. 20 § 1a k.p.k.) oraz kierownika organu zobowiązanego do złożenia wyjaśnień (art. 19 § 3 k.p.k.), lecz ze względów metodycznych omówiono je w rozdziale dotyczącym reakcji organu procesowego na uchybienia procesowe.

Rozdział V opracowania poświęcony został karom polegającym na pozbawieniu wolności, czyli karze aresztowania do 30 dni (art. 287 § 3 k.p.k.) oraz karze pozbawienia wolności do 14 dni. Aby nie wprowadzać w tym miejscu zbędnej reduncjacji wywodu, nie powtarzano poszczególnych okoliczności składających się na podstawę zastosowania kar izolacyjnych, bowiem stanowią one w istocie przesłanki zastosowania kar finansowych. Stąd też - w odniesieniu do kary aresztowania - skupiono się głównie na uporczywości w uchylaniu się od obowiązków procesowych, akcesoryjności kary pieniężnej oraz przesłankach uchylenia tej sankcji - w odniesieniu zaś do kary z art. 49 § 1 p.u.s.p. - na stosowaniu jej na zasadzie ultima ratio.

W rozdziale VI omówiono środek dyscyplinujący w postaci zobowiązania do pokrycia dodatkowych kosztów, charakteryzując kolejno: podmioty zobowiązane do pokrycia kosztów, zakres kosztów, kwestie odpowiedzialności solidarnej oraz przesłanki ustania obowiązku.

Rozdział VII poświęcony został środkom dyscyplinującym stosowanym wobec osób pozbawionych wolności i żołnierzy w czynnej służbie wojskowej. Wymagało to przeanalizowania katalogu kar dyscyplinarnych orzekanych względem skazanych na karę pozbawienia wolności oraz tymczasowo aresztowanych. Z kolei odrębności służby wojskowej wiązały się z potrzebą omówienia środków wskazanych w ustawie o dyscyplinie wojskowej oraz szczegółowych rozwiązań kodeksowych dotyczących żołnierzy. W obu przypadkach interesującym wątkiem była wzajemna zależność przepisów zawartych w ustawie - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz kodeksie postępowania karnego i regulacji kodeksu karnego wykonawczego, jak również ustawy o dyscyplinie wojskowej.

Rozdział VIII dotyczy specyficznej grupy środków stanowiących rodzaj reakcji organu procesowego na stwierdzone w toku postępowania uchybienia procesowe. Środki te mają najczęściej postać stosownej sygnalizacji polegającej bądź to na zawiadomieniu odpowiednich organów, bądź też wytknięciu obrazy przepisów czy też złożeniu określonego wniosku. W ramach tego katalogu omówiono w kolejności: zawiadomienie okręgowej rady adwokackiej lub rady okręgowej izby radców prawnych; zawiadomienie bezpośredniego przełożonego oskarżyciela publicznego lub prowadzącego postępowanie przygotowawcze; wszczęcie postępowania służbowego w ramach nadzoru prokuratorskiego; wytknięcie oczywistej obrazy przepisów; podjęcie czynności nadzorczych w związku z uwzględnieniem skargi na przewlekłość; wystąpienie o wszczęcie postępowania w sprawie odpowiedzialności zawodowej tłumacza; sygnalizację uchybień w działalności instytucji państwowej, samorządowej i społecznej oraz zawiadomienie prezesa sądu o nieusprawiedliwionym niestawiennictwie ławnika.

W rozdziale IX zgrupowano wszystkie środki, które nie klasyfikowały się do wcześniejszych kategorii rodzajowych. Omówiono w nim kwestię ingerencji w sferę wolności osobistej oskarżonego związaną z przymusowym doprowadzeniem; wydaleniem z sali rozpraw oraz uniemożliwieniem wydalenia się z sądu przed zakończeniem rozprawy. Poruszono również złożoną problematykę środków stosowanych w celu zapewnienia spokoju i porządku czynności sądowych. Wiązało się to z koniecznością zestawienia i omówienia takich instrumentów prawnych, jak: upomnienie i wydalenie z sali rozpraw osoby zakłócającej przebieg czynności sądowych; wydalenie z sali rozpraw osoby biorącej udział w sprawie; wydalenie z sali rozpraw publiczności z powodu jej niewłaściwego zachowania się oraz uniemożliwienie wzięcia udziału w rozprawie osobie znajdującej się w stanie nielicującym z powagą sądu. Odrębne rozważania poświęcono dyscyplinowaniu uczestników postępowania w zakresie ustnych wystąpień, środkom wyłączającym sugestię podczas przesłuchania, jak również zobowiązaniu pokrzywdzonego do obecności na rozprawie lub jej części.

Prezentacja tytułowego zagadnienia byłaby niepełna, gdyby nie odnieść się zarówno do problematyki postępowania w przedmiocie stosowania środków dyscyplinujących, jak i kwestii dotyczących ich wykonywania. W tym pierwszym aspekcie (rozdział X) zwrócono uwagę przede wszystkim na organy stosujące środki dyscyplinujące, formę rozstrzygnięcia w przedmiocie środka dyscyplinującego oraz problematykę zaskarżalności i reasumpcji decyzji o zastosowaniu środka. Przeanalizowano również zagadnienie swoistego zbiegu odpowiedzialności, w sytuacji gdy zachowanie uczestnika postępowania wyczerpuje jednocześnie znamiona przestępstwa lub deliktu dyscyplinarnego, odnosząc się przy okazji do kwestii prawnego obowiązku denuncjacji.

W rozdziale XI poruszona została problematyka wykonywania poszczególnych środków dyscyplinujących, ze szczególnym uwzględnieniem kar finansowych, kar polegających na pozbawieniu wolności oraz obowiązków policji sądowej.