Szczepańska Magdalena, Ubezpieczenie na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym

Współczesne ubezpieczenia na życie pełnią rozmaite funkcje. Za tradycyjną należy uznać funkcję ochrony ubezpieczeniowej, która obecnie jest coraz częściej uzupełniania funkcją gromadzenia oszczędności. W ubezpieczeniach na życie funkcja ochrony ubezpieczeniowej polega na finansowym kompensowaniu skutków zdarzeń losowych polegającym na wypłacie określonego świadczenia w przypadku wystąpienia przewidzianego w umowie ubezpieczenia wypadku ubezpieczeniowego. Ochrona ubezpieczeniowa zapewnia uposażonym lub ubezpieczonemu zabezpieczenie finansowe mające na celu pokrycie potrzeb związanych z wystąpieniem określonego wypadku ubezpieczeniowego, np. środki finansowe na spłatę kredytu w przypadku śmierci żywiciela rodziny, uzupełnienie zmniejszonych dochodów na skutek zakończenia aktywności zawodowej.

W ubezpieczeniach na życie funkcja ochrony ubezpieczeniowej realizuje się w niejednolitej postaci, zróżnicowanej ze względu na charakter poszczególnych ubezpieczeń oraz rodzaj wypadków ubezpieczeniowych objętych ochroną. W teorii ubezpieczeń ze względu na kryterium funkcji ubezpieczeń na życie wyróżnia się ubezpieczenia na życie o charakterze ochronnym, ubezpieczenia na życie o charakterze oszczędnościowym oraz ubezpieczenia na życie o charakterze mieszanym. W ubezpieczeniach o charakterze ochronnym celem zawarcia umowy ubezpieczenia jest ochrona przed finansowymi skutkami określonych wypadków ubezpieczeniowych, takich jak np. śmierć lub choroba. W ubezpieczeniach o charakterze oszczędnościowym dominujący jest element inwestycyjny, a funkcja ochronna ubezpieczeń ograniczona jest z reguły jedynie do finansowych następstw dożycia określonego wieku. Tego rodzaju ubezpieczenia mogą być oferowane jako ubezpieczenia tradycyjne, tzn. takie, w których zakład ubezpieczeń gwarantuje określoną wysokość należnych uprawnionym świadczeń, bądź też jako ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, których ryzyko lokaty ponosi ubezpieczający, a wysokość świadczeń, w szczególności świadczeń z tytułu dożycia określonego wieku, zależy od stopy zwrotu z zainwestowanych aktywów. Ubezpieczenia o charakterze mieszanym są połączeniem ubezpieczeń ochronnych i oszczędnościowych. Podstawowym celem tego rodzaju ubezpieczenia jest zapewnienie zabezpieczenia finansowego zarówno w sytuacji śmierci ubezpieczonego, jak i dożycia przez niego określonego wieku .

Za kolejną funkcję, którą obecnie spełniają ubezpieczenia na życie, należy uznać gromadzenie oszczędności przez osoby indywidualne. Odgrywa ona bardzo istotną rolę we współczesnej gospodarce, ponieważ oszczędności te są źródłem kapitału finansowego, koniecznym elementem inwestycji, stanowiącym jedno ze źródeł wzrostu gospodarczego. W dłuższej perspektywie zgromadzone w ramach oszczędności środki przyczyniają się do wzrostu dobrobytu. Wzrost poziomu zamożności społeczeństwa w Polsce, w szczególności rozwój klasy średniej, sprzyja powstawaniu puli wolnych środków, stanowiących nadwyżkę po optymalnym zaspokojeniu potrzeb, która może być wykorzystana na cele oszczędzania . Z tego względu wzrasta zainteresowanie oszczędzaniem i inwestowaniem posiadanych środków pieniężnych za pomocą różnych produktów oszczędnościowych. Funkcjonujące na rynku instytucje finansowe, takie jak banki, towarzystwa funduszy inwestycyjnych oraz zakłady ubezpieczeń oferują szeroki i zróżnicowany wachlarz produktów o charakterze inwestycyjnym. Wśród tych instytucji ubezpieczyciele stają się coraz bardziej aktywni na polu ubiegania się o oszczędności klientów poprzez opracowywanie nowych i coraz bardziej skomplikowanych ubezpieczeń, dostosowanych do wymagań klientów. We współczesnej gospodarce ubezpieczenia stają się istotnym elementem rynku finansowego. Z powyższych względów ubezpieczenie, poza pełnieniem swej tradycyjnej funkcji ochronnej, stało się formą oszczędzania w rozumieniu usługi "ubezpieczeniowo-bankowej" i elementem planowania finansowego rodziny .

Opracowanie konstrukcji ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym wynikało z uwarunkowań rynkowych oraz potrzeb klientów zakładów ubezpieczeń. Tradycyjne ubezpieczenia na życie stanowią instytucje, za pomocą których osoba może zabezpieczyć siebie lub najbliższe osoby na wypadek gospodarczych strat, wynikłych z wypadków losowych . Jednak w związku z rozwojem rynku kapitałowego zmieniły się oczekiwania osób korzystających z usług ubezpieczycieli, zainteresowanych nie tylko ochroną ubezpieczeniową. W ubezpieczeniach coraz większe znaczenie zaczęła mieć funkcja oszczędnościowa, a nawet inwestycyjna. Ubezpieczyciele, konkurując z ofertą banków i funduszy inwestycyjnych, opracowali nowe produkty ubezpieczeniowe, o konstrukcji odbiegającej od klasycznych ubezpieczeń, w których znaczącą, a niekiedy nawet dominującą rolę odgrywa element inwestycyjny. Tradycyjne ubezpieczenie na życie uległo zróżnicowaniu, a jego prawny reżim, ukształtowany przede wszystkim przez praktykę obrotu, został uszczegółowiony i rozbudowany "w głąb". W ofercie ubezpieczycieli na życie pojawiły się różne podtypy umów ubezpieczenia na życie oraz takie umowy, które określane są mianem ubezpieczeń na życie, ale ich konstrukcja i inne cechy wskazują, że nie odpowiadają one essentialia negotii umowy ubezpieczenia . Jednym z takich produktów, który został ukształtowany w odmienny sposób niż klasyczna umowa ubezpieczenia, jest ubezpieczenie na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Umowa ta również może mieć zróżnicowany charakter, który będzie się wyrażał w przewadze bądź elementów ubezpieczeniowych, bądź inwestycyjnych.

Należy podkreślić, że ubezpieczenie na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym jest produktem złożonym, wymagającym określonej wiedzy z zakresu prawa i instrumentów rynku finansowego, a także aktywności ubezpieczającego w zakresie określania własnych potrzeb oraz analizy rzeczywistości ekonomicznej. Wraz z rozwojem rynku finansowego ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym stają się coraz bardziej skomplikowane. Nadal w ofercie zakładów ubezpieczeń znajdują się produkty, których konstrukcja oparta jest na trzech lub czterech ubezpieczeniowych funduszach kapitałowych. Jednak coraz więcej ubezpieczycieli ma w ofercie kilkanaście lub kilkadziesiąt zróżnicowanych funduszy, w tym również fundusze zagraniczne oraz oferujące nowe klasy aktywów (polskie i międzynarodowe fundusze nieruchomości, fundusze surowcowe, fundusze hedgingowe, wybrane fundusze sektorowe). Niektóre zakłady ubezpieczeń wprowadziły profesjonalne portfele inwestycyjne, zbudowane przy użyciu narzędzi symulacyjnych, stosowanych dla największych klientów. Modelowe portfele inwestycyjne oferują klientom możliwość zdywersyfikowania ryzyka inwestycyjnego zależnie od horyzontu czasowego inwestycji (krótki, średni i długi) i gotowości do ponoszenia ryzyka inwestycyjnego z zastosowaniem możliwości inwestowania na rynkach międzynarodowych.

W przyszłości należy prognozować dalszy wzrost zainteresowania polskiego społeczeństwa produktami inwestycyjnymi, w tym w szczególności ubezpieczeniami na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi. Wpływ na to będzie miała wzrastająca świadomość społeczeństwa w zakresie konieczności zabezpieczenia środków na okres emerytury i podejmowania w tym kierunku indywidualnych działań oraz wzrost zamożności społeczeństwa. Odpowiedzią na te potrzeby będą m.in. ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi. Zakłady ubezpieczeń będą oferowały szeroki wachlarz produktów dostosowanych do różnych potrzeb klientów. Należy przyjąć, że produkty te będą coraz bardziej skomplikowane, ponieważ klienci oczekują coraz to nowych, ciekawych propozycji opartych na nowoczesnych rodzajach aktywów.

Celem prezentowanej monografii jest przedstawienie charakterystyki umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, w szczególności jej aspektów prawnych. Ubezpieczenie na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym zostało wyodrębnione ze względu na swoją specyfikę, wyrażającą się w określonej konstrukcji oraz elementach niewystępujących w innych rodzajach ubezpieczeń na życie. Ze względu na fakt, że w Polsce jest to nowa konstrukcja prawna, zagadnieniu ubezpieczeń na życie, w szczególności ubezpieczeń na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, nie poświęcano zbyt wiele publikacji. Były one przedmiotem zainteresowania przede wszystkim w zakresie ich dochodowości i efektywności, w szczególności porównania ich konkurencyjności z innymi formami lokowania kapitałów pieniężnych. Problematyka ta nie jest również przedmiotem obszernych rozważań w nauce obcej, ze względu na stosunkowo krótkie funkcjonowanie tego rodzaju umowy na rynku ubezpieczeń.

Niniejsze opracowanie zostało poświęcone rozważaniom na gruncie prawa polskiego i rozwiązań stosowanych w ogólnych warunkach ubezpieczenia. Uwagi prawnoporównawcze będą stanowić jedynie tło dla wywodu, w zakresie przedstawienia rozwiązań, które są stosowane w innych ustawodawstwach i mogłyby się przyczynić do rozstrzygnięć spornych kwestii.

Hipoteza przedstawiona w pracy wyraża się w przyjęciu tezy, że umowa ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, występująca w obrocie, ukształtowana jako empiryczny typ umowy nie odpowiada essentialia negotii umowy ubezpieczenia, określonych w art. 805 k.c.

Ze względu na rozmiary niniejszej publikacji nie objęła ona prawnopodatkowych aspektów umowy. Pomięto również kwestie rachunkowe związane z umową ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym.

Opracowanie złożone jest z siedmiu rozdziałów, odzwierciedlających poszczególne elementy stosunku prawnego. Pierwszy rozdział przedstawia ogólną konstrukcję prawną umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. W drugim rozdziale została omówiona charakterystyka ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego. Rozdział trzeci poświęcony został przedstawieniu przedmiotu ubezpieczenia. W rozdziale czwartym scharakteryzowano podmioty stosunku ubezpieczenia. Rozdział piąty omawia świadczenia stron umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. W rozdziale szóstym przedstawiono prawa i obowiązki stron w ramach ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Rozdział siódmy poświęcono ustaniu stosunku prawnego ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym.