Stec Mirosław, Umowa przewozu w transporcie towarowym

Impulsem do napisania niniejszej monografii było spostrzeżenie, że w procesie zmiany ustroju państwa i przebudowy systemu gospodarczego, trwającego już ponad 15 lat, pewne dziedziny działalności gospodarczej i odpowiadające im gałęzie prawa prywatnego spotykają się z ogromnym zainteresowaniem doktryny, przejawiającym się dziesiątkami publikacji monograficznych czy artykułów, inne natomiast penetrowane są przez przedstawicieli nauki incydentalnie, co wyraża się w niewielkiej ilości pojawiającej się na ich temat literatury. O ile można zrozumieć wręcz masowe zainteresowanie prawem przedsiębiorców (w tym zwłaszcza prawem spółek) czy prawem papierów wartościowych - ponieważ wynika to z ich marginalizacji w okresie panowania gospodarki socjalistycznej i powrotu, po 1989 r., w roli fundamentów prawnych gospodarki rynkowej - o tyle trudno doprawdy zrozumieć, jakie przyczyny leżą u podstaw prawie całkowitego braku zainteresowania innymi działami prawa handlowego, np. prawem ubezpieczeniowym czy właśnie prawem przewozowym. Przecież znaczenie tych sfer działalności gospodarczej, które zostały unormowane w powyższych gałęziach prawa, jest ogromne; niekiedy odgrywają one wręcz kluczową rolę w zapewnieniu prawidłowego funkcjonowania całego systemu gospodarczego. Oznacza to, że problematyka prawna działalności transportowej obejmuje zagadnienia praktycznie doniosłe, wynikające zarówno z rozwoju technicznego i technologicznego poprzednich dwóch wieków, jak i aktualnych wyzwań stojących przed tą dziedziną gospodarki, a jednocześnie należy do dyscypliny naukowej niesłychanie interesującej z jurydycznego punktu widzenia, dającej szerokie pole do prawniczej wyobraźni - zarówno w procesie tworzenia prawa, jak i jego interpretacji.

Znaczący spadek zainteresowania instytucjami prawa przewozowego w ciągu ostatnich kilkunastu lat stał się niepodważalnym faktem. Choć liczba przewożonych osób i tonaż transportu towarowego wzrastają z roku na rok, to dzieje się to w odwrotnej proporcji do liczby pytań i dylematów stawianych w literaturze prawniczej. Jedynym wyjątkiem jest trwające wciąż zainteresowanie, jakim się cieszy w doktrynie prawo morskie, co przypisać należy wieloletniemu kształtowaniu się mocnych ośrodków w tym zakresie na uniwersytetach w Toruniu i Gdańsku .

Piśmiennictwo dotyczące pozostałych gałęzi transportu jest niezwykle skąpe. Poza paroma monografiami obejmuje publikacje o charakterze komentarzy lub podręczników , o różnym stopniu głębokości wywodów.

W tej sytuacji autor miał znaczną swobodę w wyborze tematyki będącej przedmiotem monograficznej analizy. Zobaczywszy ogromną potrzebę (potwierdzaną w wielu rozmowach z przedstawicielami zarówno instytucji i firm przewozowych, jak i świata jurydycznego - sędziów, adwokatów, radców prawnych, przedstawicieli nauki) przedstawienia podstawowych instytucji prawa przewozowego uznał konieczność przyjrzenia się najważniejszej konstrukcji prawa kontraktowego, właściwej tej postaci aktywności gospodarczej, czyli umowie przewozu. Minęło bowiem ponad 20 lat od czasu opublikowania przez W. Górskiego trzeciego wydania jego podstawowego dzieła, jakim jest Umowa przewozu . Warto zauważyć, że było ono pisane nie tylko w czasie obowiązywania systemu gospodarki uspołecznionej (a działalność transportowa była prowadzona wówczas w ponad 90% przez jednostki gospodarki uspołecznionej), lecz także na kilka lat przed wejściem w życie obowiązującego do chwili obecnej (choć z wieloma zmianami) Prawa przewozowego - ustawy dobrze wpisującej się w historię polskiego prawa przewozowego.

Opracowanie monograficzne tej umowy w chwili obecnej jest tym bardziej zasadne, że w ubiegłym roku (2003) zakończony został - w swym podstawowym wymiarze - proces legislacyjny, w wyniku którego nastąpiło normatywne ukształtowanie stosunków zobowiązaniowych w działalności transportowej. Szczególnie ostatnie trzy lata były okresem intensywnych prac rządu i parlamentu nad kilkoma ustawami fundamentalnymi dla działalności przewozowej, choć nie można zapomnieć o kilku wcześniejszych (z lat 90.) dokonaniach Sejmu, zwłaszcza o nowelizacjach: kodeksu cywilnego i prawa przewozowego. Tym samym po raz pierwszy od kilkunastu lat - w zasadzie od czasu rozpoczęcia transformacji ustrojowej i gospodarczej w naszym kraju - można powiedzieć, że osiągnięty został pewien docelowy kształt zarówno samego ustawodawstwa, w którym mieszczą się i ustawy kompleksowe (wielogałęziowe) i ustawy dotyczące poszczególnych gałęzi transportu, jak i instytucji (konstrukcji) prawnych w nich unormowanych. Z tego punktu widzenia nadszedł zatem odpowiedni moment, aby przedstawić aktualny - i, jak się wydaje, mający szansę obowiązywania przez kilka, a może kilkanaście lat - kształt normatywnej regulacji tego kontraktu.

Zadaniem niniejszej monografii jest zatem przybliżenie czytelnikowi współczesnej konstrukcji tej umowy, jednak z bardzo ważnym ograniczeniem przedmiotowym. Umowa ta zostanie poddana analizie tylko w zakresie transportu towarowego. Nie jest bowiem dziś możliwe i - zdaniem autora - celowe, by w jednej książce pomieścić tak zróżnicowaną problematykę, jaką obejmuje obecnie umowa przewozu osób i umowa przewozu towarów (monografia W. Górskiego obejmowała obie postaci transportu). Wprawdzie konstrukcja tej umowy zarówno w kodeksie cywilnym, jak i prawie przewozowym, kodeksie morskim czy prawie lotniczym zawiera wspólny rdzeń regulacji (w k.c. są to dwa artykuły), to jednak poza jej zasadniczym celem, czyli przemieszczeniem osób lub rzeczy z jednego miejsca w przestrzeni do drugiego, i kilkoma zagadnieniami natury ogólnej, które rzeczywiście mogą być w zasadzie analizowane łącznie (np. źródła prawa, pojęcie i charakter prawny umowy, pojęcie przewoźnika), specyfika obu postaci umowy jest tak daleko idąca, że czymś sztucznym i nieporównywalnym byłoby wspólne omawianie takich zagadnień, jak prawa i obowiązki stron, znaczenie i rodzaje dokumentów przewozowych czy odpowiedzialność przewoźnika.

Pewne ograniczenie pola badawczego polega też na pominięciu specyficznej, odrębnie potraktowanej w aktach prawnych regulacji przewozu przesyłek bagażowych. Ta odmienność unormowania wynika przede wszystkim z faktu, że umowa przesyłki bagażowej ma charakter akcesoryjny w stosunku do umowy przewozu osób, co powoduje jej treściowe uzależnienie od tej ostatniej. Świadczy o tym miejsce unormowania tych przesyłek - zawsze w połączeniu z przewozem osobowym. Wymagałoby to wielokrotnego nawiązywania do uregulowań właściwych dla przewozu osobowego, co winno zostać w tej monografii ograniczone do minimum.

Założeniem autora jest przedstawienie umowy przewozu towarów we wszystkich podstawowych gałęziach transportu, czyli łącznie z transportem lotniczym i morskim. W tym względzie (inaczej niż w kwestii wskazanej w poprzednim akapicie) reprezentuje on bowiem pogląd, że prawna istota tego kontraktu, jego charakter i podstawowe elementy, a także prawa i obowiązki kontrahentów są wspólne dla wszystkich rodzajów przewozu, a występujące odrębności są wynikiem jedynie specyfiki technicznej i technologicznej poszczególnych sposobów przemieszczania się środków transportowych, a nie konsekwencją zasadniczych różnic w naturze i konstrukcji jurydycznej tej umowy.

W opracowaniu niniejszym rozważania ograniczone zostały wyłącznie do transportu krajowego, choć trzeba mieć na uwadze fakt, że w dwóch gałęziach transportu - morskim i lotniczym - w sposób bezpośredni znajdują zastosowanie w obrocie wewnętrznym przepisy odpowiednich konwencji międzynarodowych, co jest rezultatem klarownie i jednoznacznie brzmiących odesłań w k.m. i pr.lot. Dlatego niezbędne stało się w pewnych miejscach nawiązanie do wykładni tych przepisów przyjętej w doktrynie i orzecznictwie międzynarodowym. Nie było jednak zamiarem autora prowadzenie badań o charakterze prawnoporównawczym i szersze odwoływanie się do poglądów występujących w obcej literaturze przedmiotu.

Równocześnie należy stwierdzić, że w zakresie regulacji umowy przewozu o charakterze cywilnoprawnym wpływ ustawodawstwa Unii Europejskiej na uregulowania wewnętrzne poszczególnych krajów jest stosunkowo niewielki, jako że ta sfera pozostaje w dalszym ciągu poza domeną acquis communautaire. Zresztą także w zakresie transportowego prawa prywatnego międzynarodowo ujednoliconego w dalszym ciągu w państwach Unii Europejskiej nie zostały przyjęte odrębne unormowania w aktach prawa unijnego, dlatego w dalszym ciagu obowiązują, przyjęte wiele lat temu, "klasyczne" już konwencje międzynarodowe właściwe dla poszczególnych gałęzi transportu , których sygnatariuszami są nie tylko państwa Unii.

Przy przedstawianiu w kolejnych rozdziałach poszczególnych zagadnień, ujętych według klasycznego podziału materii przyjmowanego w analizie kontraktów, wykorzystana została metoda dogmatycznej wykładni tekstów normatywnych, przy czym nacisk został położony na praktyczne aspekty stosowanych przepisów, jednak w kontekście fundamentalnych zasad i wartości zaaprobowanych i obowiązujących w obecnym ustroju gospodarczym naszego kraju. W stosunkowo dużym stopniu starano się wykorzystać orzecznictwo, także to, które pochodzi sprzed 1990 r. Okazuje się bowiem, że wiele z tych orzeczeń zachowuje swoją aktualność, co wynika z ich merytorycznego charakteru. Oparte są one na tekstach k.c. i - w transporcie morskim - k.m. z 1961 r. oraz - do 1984 r. - w transporcie lądowym najczęściej d.k.p., po roku 1984 zaś - pr.przew. (opartego w dużej mierze na d.k.p.) i w swej merytorycznej części niezmienionego w ramach nowelizacji z 1994 r. Są to orzeczenia sądowe, przede wszystkim Sądu Najwyższego, ale także orzeczenia Głównej Komisji Arbitrażowej rozstrzygającej spory majątkowe między jednostkami gospodarki uspołecznionej. W ostatnich kilkunastu latach, ze względu na zmiany ustrojowo-strukturalne sądownictwa powszechnego, coraz większą rolę w zakresie prawa przewozowego odgrywa orzecznictwo sądów apelacyjnych, dlatego i ono jest w tej monografii cytowane.

W opracowaniu uwzględniono stan normatywny obowiązujący na dzień 30 września 2004 r.