Gredka-Ligarska Iwona, Gwoździewicz-Matan Paulina, Kowalski Wojciech, Umowy w działalności muzeów. Prawo cywilne. Prawo autorskie

Oddawana do rąk Czytelników publikacja wychodzi naprzeciw potrzebom zgłaszanym w środowisku muzealników i jest rezultatem wielu rozmów prowadzonych podczas konferencji, seminariów oraz szkoleń. O ile bowiem zasady funkcjonowania muzeów jako podmiotów prawa publicznego, status muzealników oraz procedury związane z ochroną muzealiów zostały omówione w publikacjach z zakresu prawa administracyjnego, o tyle o muzeach jako o podmiotach stosunków cywilnoprawnych mówi się znacznie rzadziej. Ujmując rzecz prościej, coraz większa aktywność muzeów i coraz częstsze wkraczanie przez nie w sferę prawa prywatnego powodują, że muzea, zawierając umowy, stają się ważnymi uczestnikami obrotu cywilnoprawnego. Mamy tu do czynienia ze swego rodzaju przejściem ze sfery prawa administracyjnego, charakteryzującego się władztwem administracyjnym, na poziom równoważnych podmiotów prawa cywilnego.

Celem badawczym, jaki stawiają sobie Autorzy, jest odpowiedź na pytanie, w jaki sposób przepisy prawa prywatnego, a w tym przede wszystkim ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2019 r., poz. 1145) (dalej: k.c.), oddziaływają na sytuację prawną dóbr kultury, których dysponentami są muzea. Czy analizowane przepisy kodeksu cywilnego mogą być instrumentem ochrony dziedzictwa kulturowego, przy uwzględnieniu okoliczności, że regulacja umów zawarta w kodeksie cywilnym ma charakter ogólny i została opracowana z myślą o zapewnieniu wyważonej ochrony niejednokrotnie całkowicie sprzecznych interesów wszystkich uczestników obrotu cywilnoprawnego. Ochrona dziedzictwa jest bowiem dla państwa polskiego zadaniem o randze konstytucyjnej . Drugim zadaniem Autorów jest wskazanie, w jaki sposób powinna być kształtowana treść umów cywilnoprawnych zawieranych przez muzea przy wykorzystaniu obowiązujących przepisów, by mogły one stanowić skuteczne narzędzie ochrony dziedzictwa kulturowego. Zagadnienie to, jak dotąd, nie stanowiło przedmiotu kompleksowej analizy w literaturze.

Specyfika działalności muzealnej prowadzi nas do miejsca, gdzie oddziaływają na siebie trzy gałęzie prawa. Prawo administracyjne ma zapewnić dostęp do dóbr kultury i wprowadza instrumenty, które to dziedzictwo mają chronić. Prawo cywilne wskazuje pozycję prawną właściciela dobra kultury, którym może być instytucja kultury, ale również podmioty prywatne, a nadto daje uczestnikom obrotu swobodę kształtowania treści umów, która może być ograniczana m.in. przez przepis prawa publicznego. Natomiast nakładające się na te sfery prawo dóbr o charakterze niematerialnym wiąże się z eksploatacją utworów, których nośnikami są muzealia z dziedziny sztuki współczesnej. Ta skomplikowana mozaika jest tłem i impulsem do podjęcia badań nad możliwością wspomagania ochrony dziedzictwa kultury i podmiotów stojących na jego straży poprzez mechanizmy, jakie zapewnia prawo prywatne.

Spośród szerokiego katalogu umów cywilnoprawnych zawieranych przez muzea Autorzy niniejszego opracowania wybrali umowy dotyczące obiektów interesujących muzea lub zgromadzonych już w ich zbiorach. Zastosowany w pracy klucz doboru tych umów opiera się o misję i zadania muzeów wskazane w art. 1 i 2 u.m. Rolą muzeów jest – prócz gromadzenia (umowy sprzedaży, darowizny), opracowywania i zabezpieczania zbiorów (umowa o wykonanie konserwacji, umowa ubezpieczenia) – w równej mierze informowanie o treściach zgromadzonych zbiorów oraz ich udostępnianie (umowy użyczenia, najmu). Trzeba także pamiętać, że obiekty pozyskiwane przez muzea są niejednokrotnie jednocześnie nośnikami utworów chronionych prawem autorskim (najczęściej utworów plastycznych), a zatem korzystanie z ich wyglądu może stanowić ingerencję w prawa autorskie.

Z tych powodów w wielu wypadkach umowy nie poddają się „czystej” klasyfikacji, nie stanowią klasycznych postaci umów nazwanych i uregulowanych w kodeksie cywilnym. Dlatego Autorzy świadomie zrezygnowali z szerokiego omawiania umów typowych, a skoncentrowali się przede wszystkim na omówieniu umów w takim kształcie, jaki najlepiej zabezpiecza interesy muzeum i narodowego dziedzictwa kulturowego. Nie ulega bowiem wątpliwości, że w praktyce muzealnej nie byłoby wystarczające posługiwanie się typowymi umowami zaczerpniętymi z kodeksu cywilnego, a niezbędne jest modyfikowanie ich w obszarze essentialia negotii, co prowadzi do konstruowania umów o charakterze mieszanym.

W orbicie zainteresowania Autorów pozostają przede wszystkim aspekty prywatnoprawne. Ze względu na ograniczenie objętości publikacji nie podjęto jednak analizy kwestii umów z elementem obcym, a także ochrony danych osobowych. Przepisy prawa publicznego wchodzą w grę o tyle, o ile oddziaływają na kształt zawieranych umów i ich treść, a powinny być rozpatrywane przez pryzmat swobody zawierania umów. Poza zakresem analiz pozostają przepisy prawa administracyjnego związane z funkcjonowaniem muzeów . Warto przy tym nadmienić, że przygotowując publikację, Autorzy posiłkowali się również literaturą muzealniczą, poświęconą ważnym z punktu widzenia tematyki pracy aspektom, takim jak: organizacja wystaw , omówienie raportów przedstawianych w środowiskach muzealniczych , a uznawanych za wskaźnik wymaganych norm postępowania. Mimo nieprawniczego charakteru tych publikacji ich walor przy konstruowaniu umów jest nie do przecenienia.

Nie było ambicją Autorów stworzenie opracowania obejmującego wszystkie umowy, jakie zawierane są w praktyce muzealnej. Przedmiotem omówienia w pracy nie będą zatem umowy powszechnie stosowane, jak np. umowy o pracę, umowy z podmiotami zewnętrznymi związanymi z obsługą bieżącą, umowy w ramach zamówień publicznych itp.

W pierwszym rozdziale pracy rozwinięto tezę o możliwości stosowania umów cywilnoprawnych jako narzędzia wspomagającego ochronę dziedzictwa kulturowego. Zaprezentowano muzea jako uczestników obrotu cywilnoprawnego i wyjaśniono kontekst zawierania przez nie umów. Odwołano się ponadto do zaleceń kierowanych do muzealników przez organizacje międzynarodowe, które wprawdzie nie mają charakteru wiążącego, jednak ich uwzględnienie może okazać się pomocne przy formułowaniu umów. Drugi, zasadniczy rozdział pracy został poświęcony omówieniu poszczególnych umów, zgrupowanych wedle rodzaju aktywności podejmowanej przez muzea, a związanej z nabywaniem obiektów, ich czasowym udostępnianiem, czasowym pozyskiwaniem oraz opieką i konserwacją. Omawianie każdej umowy poprzedzone jest krótkim wprowadzeniem, następnie prezentowane są ramy prawne, w których uwzględniono prawodawstwo polskie i międzynarodowe, jak również normy o charakterze niewiążącym. W dalszej kolejności omawiany jest przedmiot umowy, prawa i obowiązki stron oraz odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy oraz inne dodatkowe, charakterystyczne dla danej umowy kwestie.

Dużą część rozważań poświęcono zagadnieniom związanym z zawieraniem przez muzea umów autorskich, których dotyczy trzeci rozdział książki. Ponieważ wiele zależy od kształtu relacji umownych pomiędzy muzeum a podmiotem autorsko uprawnionym, instrumentem, który ma służyć regulowaniu tej relacji, są umowy, na podstawie których muzeum nabywa uprawnienia w koniecznym zakresie do prowadzenia statutowej działalności z udziałem obiektu będącego jednocześnie nośnikiem utworu. W dobie wszechobecnej cyfryzacji także muzea muszą zająć należne miejsce w przestrzeni wirtualnej, w czym pomóc mają odpowiednio skonstruowane umowy.

Dzięki licznym odwołaniom w przypisach książka może również pełnić funkcję przewodnika po dostępnych publikacjach, rozwijających wątki sygnalizowane podczas analizowania poszczególnych umów. Publikacja skierowana jest przede wszystkim do muzealników, osób związanych z funkcjonowaniem innych instytucji kultury, jak również do założycieli muzeów prywatnych. Może również stać się pomocą dla prawników związanych z funkcjonowaniem instytucji kultury. W oparciu o czynione w książce uwagi Autorzy opracowali przykładowe wzory umów, które ukażą się w odrębnej publikacji nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Gdańskiego i będą mogły być stosowane w praktyce muzealnej.

Wstęp niniejszy nie byłby pełen, gdyby Autorzy nie podziękowali Narodowemu Instytutowi Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, w tym przede wszystkim Panu Dyrektorowi prof. dr hab. Piotrowi Majewskiemu za wszelką udzieloną pomoc i sfinansowanie tej publikacji. Dziękujemy także Panu Redaktorowi Robertowi Pasiecznemu za wsparcie merytoryczne. Podziękowania należą się również wielu muzealnikom, którzy dzielili się niezwykle cennymi radami w czasie licznych spotkań i konferencji. Publikacja ta nie mogłaby ukazać się w obecnym kształcie bez pomocy Pani Redaktor Naczelnej Joanny Kamień, Dyrektor Wydawnictwa Uniwersytetu Gdańskiego, za której pomoc Autorzy serdecznie dziękują.

Iwona Gredka-Ligarska

Paulina Gwoździewicz-Matan

Wojciech W. Kowalski