Oleszko Aleksander, Ustrój polskiego notariatu

Polski notariat liczy obecnie 1327 notariuszy. W związku z likwidacją w 1992 r. państwowych biur notarialnych, Minister Sprawiedliwości mianował wówczas 850 notariuszy. W 1998 r. sporządzono ogółem 4 mln czynności notarialnych; wśród nich prawie 1.300.000 aktów notarialnych. Można zatem stwierdzić, iż integralną częścią transformacji ustrojowej państwa jest, dokonane ustawą z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie, instytucjonalne oraz organizacyjne wyodrębnienie notariatu w zakresie wykonywania funkcji publicznych państwa w prywatnej postaci zawodowo-korporacyjnej. Sytuuje to notariat jako ważną instytucję gwarantującą bezpieczeństwo obrotu prawnego w coraz szybciej rozwijającej się gospodarce rynkowej i konstytucyjną ochronę własności oraz praw podmiotów jako aktywnych uczestników zachodzących przeobrażeń, wymagających coraz wszechstronniejszej specjalistycznej obsługi prawnej, w tym przede wszystkim w zakresie czynności notarialnych.

Prawidłowe funkcjonowanie notariatu zależy nie tylko od realizacji przez notariusza, jako osoby zaufania publicznego, ustawowych obowiązków, ale przede wszystkim od charakteru ustrojowego notariatu. Ustrój notariatu wyznaczają różne elementy, by wymienić prawne usytuowanie notariatu w ramach sprawowanych funkcji wewnętrznych państwa, wyznaczenie zakresu kompetencji notariusza w ramach przewidywanego przymusu notarialnego, sprawowanie nadzoru państwa nad działalnością notariatu w realizacji jego obowiązków zawodowych, korporacyjnych, czy też ukształtowanie odpowiedzialności notariusza. Polski notariat jest członkiem Międzynarodowej Unii Notariatu Łacińskiego. Przyjęcie Polski do struktur Wspólnoty Europejskiej wymaga dostosowania prawa, w tym także Prawa o notariacie, do współczesnych wymogów. Oczekiwane zmiany związane są także z wyraźniejszym ukształtowaniem funkcji ustrojowych i zawodowych notariusza.

Prezentowana monografia jest pierwszym opracowaniem podjętym na gruncie obecnego Prawa o notariacie. Uwzględnia zarówno dokonania nauki z okresu II Rzeczypospolitej, jak i ewolucję tego prawa po 1945 r. - aż do dnia dzisiejszego. Celem przedkładanej rozprawy jest ukazanie, w miarę całościowe, kształtowania się ustroju polskiego notariatu jako instytucji sui generis samoistnej w systemie organów państwa, łączącej elementy prawa publicznego oraz prawa prywatnego. Wyznaczona prawem samodzielność notariatu służyć powinna przede wszystkim gwarancjom najszerzej rozumianego bezpieczeństwa obrotu prawnego, wyrażanego naczelną zasadą prewencji jurysdykcyjnej. Z drugiej strony chodzi o zapewnienie takiej organizacji notariatu (zagadnienia powołania na notariusza i wyznaczenia siedziby kancelarii notarialnych, określania jego kompetencji, nadzoru, wynagrodzenia), ażeby umacniając ustawową samodzielność notariatu, gwarantować państwu właściwą, ale tylko konieczną kontrolę.

Kilkuletni okres obowiązywania Prawa o notariacie pozwala dostrzec niedoskonałości ustawy, zwłaszcza w sferze ustrojowych i statutowych kompetencji samorządu notarialnego, oraz brak przejrzystych kryteriów sprawowania zawodu notariusza. W prawidłowej działalności notariatu państwo powinno upatrywać istotnego czynnika zapewniającego nie tylko sprawność obrotu prawnego, ale zarazem znacznie zmniejszającego społeczne oraz rzeczywiste koszty funkcjonowania szeroko rozumianego wymiaru sprawiedliwości.

Lublin, czerwiec 1999

Literatura: (red.) Nauka o notariacie jako przedmiot studiów akademickich, PN 1934, nr 4, s. 137; T.K., Zakończenie ćwiczeń na Uniwersytecie Jagiellońskim, PN 1934, nr 4, s. 137; M. Allerhand, Wykłady o notariacie na Uniwersytecie Lwowskim, PN 1934, nr 7, s. 164; K. Korzan, Rola aktu notarialnego w ugodowym rozwiązywaniu spraw majątkowych w krajowym i międzynarodowym obrocie cywilnym (granice kompetencji), Rejent 1998, nr 4, s. 62; M. Walkowski, Zasady działania notariatu francuskiego, Rejent 1991, nr 2, s. 88-97; W. Żmudziński, Zasady działania notariatu austriackiego, Rejent 1991, nr 4, s. 112-119.

Jednym z pierwszych przedsięwzięć samorządu notarialnego po unifikacji polskiego Prawa o notariacie (rozp. z 1933 r.) było podjęcie ścisłej współpracy z Uniwersytetem Jagiellońskim oraz Uniwersytetem Jana Kazimierza we Lwowie "celem wprowadzenia nauki o notariacie jako przedmiotu studiów uniwersyteckich". Uznawano bowiem, iż "jednolity organizm korporacyjno-zawodowy wymaga przede wszystkim przygotowania teoretycznego kadr notariatu oraz wyspecjalizowania tą drogą jednostek w kierunku pogłębiania studiów naukowych nad notariatem, które powinny być podjęte w skali ogólnopaństwowej". Zdawano sobie bowiem sprawę, iż łączenie dwóch wskazanych celów, a mianowicie - kształcenia przyszłych adeptów zawodu notarialnego oraz rozwoju nauki o notariacie, stanowi fundament, na którym budować można trwały i solidny gmach notariatu polskiego.

Na Uniwersytecie Jagiellońskim od 1934 r. wykłady, ćwiczenia i seminaria z polskiego Prawa o notariacie prowadził Profesor Stanisław Gołąb. Ćwiczenia oraz seminaria na IV roku studiów prowadzone były w formie referatów i koreferatów, wokół których wywiązywała się dyskusja. W zajęciach brało udział od 14 do 18 studentów, co uważano za przejaw dużego zainteresowania akademickiego. Słuchacze tego specjalistycznego studium traktowani byli jako kandydaci zamierzający podjąć aplikację notarialną.

Od 1 października 1930 r. na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie zajęcia (wykłady oraz ćwiczenia i seminaria) prowadził Profesor Maurycy Allerhand. Prowadzono także uzupełniające studia zawodowe dla zatrudnionych już notariuszy. Referaty i koreferaty przygotowywali studenci IV roku oraz notariusze, co wzbogacało dyskusję i czyniło program bardziej atrakcyjnym. Wykłady odbywały się w ilości dwóch godzin tygodniowo przez cały rok akademicki i obejmowały historię notariatu na tle prawnoporównawczym oraz nowe Prawo o notariacie z 1933 r. Wykłady miały w dużej mierze charakter teoretyczny, ale nie pomijały także potrzeb praktyki, ze szczególnym uwzględnieniem doniosłości sporządzanych aktów notarialnych. Od 1934 r. wykłady z prawa o notariacie uzupełniono wykładami na temat prawa i organizacji adwokatury.

Prezesi i wiceprezesi Konferencji Izb Notarialnych podjęli starania o utworzenie na jednym ze wskazanych wyżej Uniwersytetów katedry (prokatedry) poświęconej prawu notarialnemu. Uznawano bowiem, iż cały dział odnoszący się do szeroko rozumianego postępowania notarialnego powinien być traktowany odrębnie nie tylko z punktu widzenia dydaktycznego, ale także służyć rozwojowi nauki i praktyki. Wybuch wojny nie pozwolił zrealizować tego zamierzenia.

Dokonana po 1991 r. ustrojowa zmiana polskiego notariatu otwiera nowe możliwości podejmowania naukowej specjalizacji w dziedzinie prawa notarialnego. Do tradycji europejskiej należy ścisłe powiązanie nauki z praktyką notarialną, które jest traktowane jako droga do uzyskania najlepszej pewności obrotu prawnego w nowoczesnej gospodarce rynkowej. Wystarczy choćby wskazać na Austriacką Akademię Notarialną, działającą jako Instytut Naukowy Austriackiej Izby Notarialnej. We Francji rozbudowany jest cały system zinstytucjonalizowanego dokształcania notariuszy. Na szczeblu krajowym działa Centrum Krajowe Zawodowego Szkolenia Notariuszy. Powołane zostały również Ośrodki Badawcze, Instytut Notarialny Zagadnień Międzynarodowych, instytuty notarialne do spraw poszczególnych gałęzi prawa. W ramach rozbudowanego sytemu szkolenia oraz konsultacji działają także uniwersytety notarialne, które prowadzą cykliczne szkolenia stacjonarne dla notariuszy i współpracowników zatrudnionych w kancelariach notarialnych.

Na gruncie obecnego porządku prawnego K. Korzan, nawiązując w pewnym stopniu do poglądów przedwojennej nauki procesu cywilnego, daje wyraz przekonaniu, że polskie Prawo o notariacie należy do gałęzi prawa procesu cywilnego.

Od 1 października 1992 r. na Wydziałach Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego (Profesor Edward Drozd) oraz Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (Profesor Aleksander Oleszko) w ramach zajęć fakultatywnych prowadzone są wykłady z Prawa o notariacie - w ilości 30 godzin w semestrze - dla studentów III-V roku studiów. W ramach akademickiej specjalizacji naukowej odbywają się także seminaria doktoranckie oraz magisterskie. Owocem zakończonych studiów jest, dotychczas niepublikowana, cenna rozprawa doktorska Pani notariusz Haliny Nowary-Bacz (Forma aktu notarialnego, Kraków, marzec 1996), której promotorem był Profesor E. Drozd.