Zawłocki Robert (red.), Uzasadnienia wyroków sądu karnego na urzędowych formularzach. Komentarz. Wzory. Orzecznictwo

Niniejsze opracowanie zawiera komentarz do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28.11.2019 r. w sprawie wzorów formularzy uzasadnień wyroków oraz sposobu ich wypełniania , przygotowany według stanu prawnego na dzień 17.12.2020 r.

Komentowanie aktu prawnego zawierającego wzory uzasadnień sądowych jest czynnością niezwykle trudną. Formularze służą przecież do tego, aby uniknąć pogłębionych rozważań i dyskusji. Już jednak pierwsza lub pobieżna lektura tego aktu prawnego budzi poważne kontrowersje na poziomie generalnym i szczegółowym. W niemal powszechnym odczuciu zainteresowanych po raz kolejny właściwa idea naprawy funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości została niewłaściwie zrealizowana. Kontrowersje dotyczą niemal wszystkich zagadnień, począwszy od nadużycia kompetencji ustawowej, aż do szczegółowych rozwiązań zawartych w załącznikach. Nie ma więc potrzeby głębszego uzasadniania powstania tego opracowania.

Wcześniejsza praktyka formułowania uzasadnień wyroków sądów karnych była niewątpliwie dysfunkcjonalna. Sprowadzała się ona do długotrwałego przygotowywania co najmniej kilkudziesięciostronicowych elaboratów, w których (nieczęsto zupełnie bezsporne i nieistotne) ustalenia faktyczne zajmowały zdecydowanie najwięcej miejsca, a argumentacja w zakresie karnoprawnej subsumcji oraz wymierzonych instrumentów reakcji karnoprawnej nierzadko sprowadzała się do zaledwie kilku zdań (najczęściej w postaci banalnych ogólników). Były to dokumenty dysfunkcjonalne z tego powodu, że były przygotowywane zdecydowanie zbyt długo, a ich wartość fakto- i prawnopoznawcza nie była znacząca. Od praktyki tej niewątpliwie należało odstąpić.

Pomysł zmiany sprowadzający się do wprowadzenia formularzy uzasadnień wyroków sądów karnych należy jednak ocenić również jako dysfunkcjonalny. Można odnieść wrażenie, że prawodawca zamienił tutaj jedną negatywną skrajność na drugą. Formułkowy, a ściślej – wręcz tabelaryczny sposób uzasadnienia wyroku sprawia, że forma przeważa nad treścią ze wszystkimi negatywnymi konsekwencjami tego rozwiązania. W rezultacie nadal w uzasadnieniu wyroku sądu karnego brakuje omówienia kwestii ważnych dla zrozumienia sentencji wyroku karnego.

Omawiany akt prawny rangi rozporządzenia niewątpliwie co najmniej „nadwyręża” upoważnienie ustawowe. Zalecane wzory determinują bowiem nie tylko formę, ale i treść uzasadnień sądowych. Na dodatek czynią to często w sposób nieracjonalny. Z tego względu już teraz wyraźnie zauważalna jest w praktyce wymiaru sprawiedliwości tendencja do różnego rodzaju omijania tego ministerialnego zalecenia. Jest to zjawisko z jednej strony zrozumiałe, z drugiej jednak niezasługujące na pozytywną ocenę. Rozwiązaniem jest tutaj pilna interwencja władzy wykonawczej w celu ponownego przemyślenia i poprawienia komentowanych wzorów.

Nowy wzór uzasadnień w znacznym stopniu zdezaktualizował dotychczasową wieloletnią dyskusję nad sprawozdawczym albo logicznym charakterem uzasadnienia. Należy jednak zauważyć, że spór ów był z praktyczno-merytorycznego punktu widzenia zasadniczo jałowy. Uzasadnienie bowiem zawsze musi mieć i ma charakter jednocześnie sprawozdawczy i logiczny, bo stanowi również sprawozdanie w zakresie merytorycznej argumentacji. Wskazane dwie cechy należy więc traktować łącznie i to bez konieczności uwypuklania którejkolwiek z nich.

Uzasadnienie każdej decyzji powinno zawierać opis jej najważniejszych przesłanek i celów. Tak też jest w przypadku uzasadnienia wyroku sądu karnego. Kwestią na zawsze otwartą i dyskusyjną pozostanie odpowiednia formuła i wymagalna minimalna treść takiego uzasadnienia. Na poziomie podstawowym funkcjonują tutaj dwa przeciwstawne faktory. Z jednej strony wysoka ustrojowa ranga Sądu RP oraz jego decyzji (wyroków) pozwala uznać, że sędzia nie musi i nie powinien szczegółowo i szeroko motywować swojej decyzji. Wystarczy tutaj wskazać, że Sejm RP i Senat RP uzasadniają projekty ustaw w sposób nader lakoniczny. To samo dotyczy ministerialnych projektów rozporządzeń i zarządzeń. Z drugiej jednak strony wyrok sądu karnego jest decyzją organu publicznego, która w sposób istotny oraz bezpośredni kształtuje podstawowe prawa i wolności człowieka i obywatela, co znowu wymaga uzasadnienia pogłębionego.

Powyższa problematyka jest niezwykle złożona i niewątpliwie przekracza ramy niniejszego komentarza. Wystarczy jedynie zasygnalizować, że wymaga ona omówienia już na poziomie kultury prawnej danego państwa i jego społeczeństwa. Zagadnienie to jest ściśle związane z innym równie istotnym, tj. państwową rangą i społecznym autorytetem sądów (sądownictwa) w Polsce. Już na tym poziomie można zauważyć, że stan faktyczny mocno odbiega od pożądanego. I nie jest to wyłącznie wynik ustrojowych „zawirowań” ostatnich lat. Nie jest to również problem wyłącznie odbioru społecznego i wymogów określonych organów (władz) państwa, lecz nastawienia samych sędziów. Można bowiem domniemywać, że oni sami byliby przeciwnikami niektórych rozwiązań państw obcych, przewidujących kilkuzdaniowe zaledwie uzasadnienie wyroku karnego.

Należy ostatecznie stwierdzić, że w demokratycznym państwie prawnym to właśnie wyrok sądu (wraz z uzasadnieniem) jest swoistym papierkiem lakmusowym obywatelskiej jakości i cywilizacyjnego poziomu tegoż państwa. Wydaje się, że stanem idealnym jest zwięzły wyrok, który nie budzi kontrowersji (ze względu na autorytet sądu i merytoryczną jakość samego wyroku), a wyrazem źle funkcjonującego państwa – nader obszerny wyrok, kwestionowany przez wszystkich. Objaśniane w tej publikacji formularze nie mogą być uznane za optymalny instrument realizacji pożądanego celu pierwszego.

Gdy spojrzeć na problematykę uzasadnień wyroków sądów karnych na niższym, normatywnym poziomie, uderzające jest pierwsze spostrzeżenie co do tego, jak mało jest opracowań naukowych poświęconych temu przecież najważniejszemu aktowi procesu karnego, a nawet wymiaru sprawiedliwości. Inne instytucje procesu, jak np. dowody, strony lub nawet akt oskarżenia zostały w doktrynie procesu karnego zgłębione znacznie bardziej. Ten zadziwiający i niewątpliwie negatywny stan rzeczy wynika z wielu powodów, a główny związany jest dogmatyczną „manierą” prowadzenia prawniczych badań naukowych w Polsce. W ten prosty sposób mało przepisów kodeksowych przekłada się bezpośrednio na małą liczbę opracowań. Zatem wyrokowanie i motywowanie wyroku karnego nadal nie jest zagadnieniem odpowiednio teoretycznie zbadanym.

Autorzy tego komentarza przyjęli dwa główne i ambitne cele. Po pierwsze, chcieliśmy objaśnić wzory formularzy w sposób pogłębiony, wychodząc poza problematykę odpowiedniego wypełnienia tabel. Jesteśmy bowiem przekonani, że owe tabele są tylko formalnym efektem znacznie bardziej złożonego procesu decyzyjno-motywacyjnego. Po drugie, staraliśmy się maksymalnie zracjonalizować owo rozwiązanie, które zasadniczo oceniamy negatywnie, przy czym owa negatywna ocena dotyczy nie tylko ogólnie samego pomysłu, ale także jego konkretnej realizacji (w postaci określenia samych tabel oraz podanej instrukcji sposobu ich wypełniania). Nasz komentarz ma zatem być maksymalnie konstruktywną pomocą dla sędziego, który niewątpliwie stoi w omawianym zakresie przed bardzo trudnym zadaniem. Dwa powołane powyżej aspekty różnią ten komentarz od wszystkich pozostałych, funkcjonujących już na rynku wydawniczym.

Opracowanie to jest owocem wspólnej refleksji sędziowskiej i adwokackiej, jego autorami są sędzia i adwokat. Jest to zabieg celowy i wynika z przekonania, że taka właśnie perspektywa merytoryczno-procesowa pozwoli trafniej objaśnić teoretyczną i praktyczną istotę uzasadnienia wyroku karnego. Wszak w praktyce to właśnie adwokat jest podmiotem, który najczęściej poddaje analizie wyrok sądu karnego.

W pierwszej części komentarza (rozdział I) opisano podstawowe zagadnienia związane z uzasadnieniem wyroku karnego, a w drugiej (dalsze rozdziały) szczegółowe objaśnienia formularzy uzasadnienia wyroków karnych. Taka struktura jest wynikiem uznania, że omawiane uzasadnienie, pomimo tabelarycznej formy, wciąż musi być zawsze oparte na określonych merytorycznych zasadach.

W odniesieniu do najważniejszego z formularzy – uzasadnienia wyroku sądu pierwszej instancji (rozdział II), dla zwiększenia czytelności i praktycznej przydatności objaśnień odnoszących się do poszczególnych rodzajów i sekcji formularzy podzielono je na cztery kolejne części: opis, komentarz, ocena i rekomendacja. Dwie pierwsze części dotyczą ściśle warsztatu pracy sędziowskiej, a dwie dalsze stanowią podstawę odpowiednich postulatów de lege ferenda. Charakter i treść tych ostatnich stanowią podstawę nie tylko do generalnie krytycznej oceny obecnego rozwiązania, lecz pozwalają je w przyszłości legislacyjnie poprawić.

Zasadnicza nowa trudność obecnego rozwiązania sprowadza się do fundamentalnego pytania: jak jednym zdaniem opisać to, co było wcześniej przedmiotem kilkustronicowych rozważań? Wydaje się, że umiejętność ta nie ma jedynie charakteru epistolograficznego, lecz przede wszystkim ustrojowy. Zwięzłość wyrokowania wymaga bowiem właściwego stosunku do sprawowanej i wykonywanej przez siebie władzy – wymaga z jednej strony kompetencyjnego zdecydowania, a z drugiej zaś merytorycznej pewności siebie. Jest to z pewnością nawet dla sędziego trudna umiejętność.

Już na koniec należy podzielić się refleksją, że reformowanie samego motywowania wyroków, bez reformowania całego procesu karnego, nie ma większego sensu. Jeżeli motywacja wyroku ma być szybka i zwięzła, to taki też musi być sposób dochodzenia do niego. Racjonalizacja sposobu wyrokowania (w tym – uzasadniania wyroków) powinna być elementem systemowego racjonalizowania procesu karnego. Wydaje się, że reforma taka powinna przewidywać różne rodzaje procesów, w tym również takie (w sprawach prostych), w których uzasadnienie wyroków nie byłoby w ogóle potrzebne. Szybki, sprawny i elastyczny (dostosowany do swojego przedmiotu) proces karny wymaga takich samych decyzji. Oznacza to, że usprawnienia wymaga tutaj również „czynnik ludzki”.

Obecne realia funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości nie napawają w tym zakresie zbytnim optymizmem. Smutne jest to, że tyle ostatnio mówi się o sądownictwie, a tak mało czyni się, aby prawidłowo spełniało ono swoją ustrojową i społeczną rolę. Wprowadzenie wzorów formularzy uzasadnień wyroków sądowych smutek ten tylko pogłębia.

Polski proces karny wymaga gruntownej reformy. Jest ona możliwa wyłącznie w drodze konsensusu polityki i sądownictwa. Politycy albo sędziowie, z oczywistych powodów, działający sami bez pomocy drugich, nigdy nie naprawią wymiaru sprawiedliwości.

Prof. dr hab. Robert Zawłocki