Adamski Andrzej (red.), Berent Marcin (red.), Leciak Michał (red.), Warunkowe zawieszenie wykonania kary w założeniach nowej polityki karnej

Oddając do rąk Czytelnika tę książkę, wypada wyjaśnić jej genezę i zasygnalizować najistotniejsze z omawianych w niej zagadnień. Jest ona zbiorem referatów przedstawionych na Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Warunkowe zawieszenie wykonania kary w świetle założeń polityki karnej z perspektywy nowelizacji Kodeksu karnego, która odbyła się w dniu 10 czerwca 2015 r. w Toruniu z inicjatywy i dzięki staraniom organizacyjnym pracowników Katedry Prawa Karnego i Polityki Kryminalnej Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W konferencji wzięło udział 64 uczestników wywodzących się głównie ze środowiska akademickiego, z wydziałów prawa polskich uniwersytetów, a także sędziowie, prokuratorzy, adwokaci, kuratorzy sądowi oraz inni przedstawiciele organów i instytucji wymiaru sprawiedliwości. Osoby uczestniczące w konferencji mogły wysłuchać 11 referatów i zabrać głos w dyskusji, jaka towarzyszyła każdej z trzech sesji problemowych wypełniających jednodniowy jej program.

Tom otwierają dwa opracowania zawierające podstawowe informacje o istocie zmian legislacyjnych oraz założeniach polityczno-kryminalnych nowelizacji kodeksu karnego ustawą z dnia 20 lutego 2015 r., której motywem przewodnim była gruntowna reforma instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary. Okazuje się, że kształt, jaki został nadany w wyniku nowelizacji tej instytucji przez ustawodawcę, stanowi wypadkową dwóch odmiennych koncepcji reformowania prawa karnego. Wskazuje na to prof. dr hab. Robert Zawłocki z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, prezentując punkt widzenia Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego oraz jej ambiwalentną ocenę przyjętych w ustawie unormowań podstaw reakcji karnej. Skonfrontowanie tej oceny ze stanowiskiem ustawodawcy umożliwia lektura drugiego tekstu, którego Autor – dyr. Tomasz Darkowski z Departamentu Legislacyjnego Ministerstwa Sprawiedliwości, przedstawia racje, argumenty i prognozy strony rządowej, związane ze znacznym ograniczeniem zakresu stosowania warunkowego skazania w kodeksie karnym. Rodzaj i automatyzm tych ograniczeń, w szczególności obniżenie granicy dopuszczalności stosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności z dwóch lat do roku, wywołały zastrzeżenia Prokuratora Generalnego. Omawia je przedstawiciel Prokuratury Generalnej, dr Paweł Burzyński, w zwięzłym komunikacie, który zamyka pierwszą część książki.

Swoistym kontrapunktem dla zagadnień wprowadzających do tematu konferencji jest obszerna analiza penologiczna tytułowej instytucji i jej „zamienników” w znowelizowanym kodeksie karnym. Rozważania prof. dra hab. Jarosława Utrat-Mileckiego z Uniwersytetu Warszawskiego na ten temat mają charakter krytyczny i koncentrują się na eksponowaniu wadliwego sposobu ujęcia instytucji warunkowego skazania w kodeksie karnym z 1997 r. Przedmiotem krytyki jest dwoista natura warunkowego zawieszenia wykonania kary – nominalnie środka probacyjnego (art. 69 k.k.), w istocie środka represyjnego (art. 56 k.k.), którego funkcjonowanie w praktyce orzeczniczej sądów w roli „niewymienionego w katalogu kar (art. 32 k.k.) środka penalnego” spowodowało trudne do zaakceptowania z punktu widzenia racjonalnej polityki karnej skutki w postaci nieoczekiwanego przez prawodawcę wzrostu populacji więziennej, będącego rezultatem masowego zarządzania wykonania warunkowo zawieszonych kar pozbawienia wolności.

Należy dodać, że ujawnienie tego mechanizmu nastąpiło w 2013 r. i jest zasługą dwóch – debiutujących wówczas w roli kryminologów i badaczy polityki karnej – sędziów , którzy na podstawie analizy danych statystyki sądowej i penitencjarnej udokumentowali empirycznie fakt jego występowania w polskim systemie wymiaru sprawiedliwości. Uczynili to w sposób na tyle przekonujący, że kluczowe tezy ich opracowania i zgłoszone w nim postulaty de lege ferenda zostały wykorzystane przez autorów projektu noweli lutowej. To iście kopernikańskie odkrycie obnażyło dysfunkcjonalny charakter warunkowego zawieszenia kary jako instytucji, która – zamiast stanowić realną alternatywę dla bezwzględnego pozbawienia wolności i ograniczać liczbę osób skazywanych za popełnione przestępstwa na pobyt w zakładzie karnym – stała się czynnikiem determinującym rozmiary populacji więziennej i jej głównym generatorem.

Nic więc dziwnego, że reakcja ustawodawcy na ten patologiczny stan rzeczy była zdecydowana i daleko idąca. Pytanie: czy aby nie zbyt daleko?, wydaje się w tym kontekście zrozumiałe. Większość Autorów omawianych prac nawiązuje do tej kwestii, aczkolwiek nie stawia jej wprost. Przeważa opinia, że wprowadzone przez ustawodawcę ograniczenia dopuszczalności stosowania warunkowego skazania są wystarczająco mocne i odpowiednio skompensowane sankcjami alternatywnymi w postaci grzywny i kary ograniczenia wolności, aby skutecznie wpływać na politykę karną sądów w celu zahamowania niekorzystnych tendencji. Krytyczna ocena przyjętych rozwiązań prawnych formułowana jest głównie w płaszczyźnie dogmatycznej i aksjologicznej. Jest ona bardzo wyważona i w konkluzjach na ogół przychylna wprowadzonym zmianom, o czym wymownie świadczy wypowiedź wybitnego znawcy problematyki kar wolnościowych – prof. dra hab. Jana Skupińskiego, który w zreformowanej instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary dostrzega zdecydowanie więcej zalet niż wad. To mimo wszystko słaba pociecha, jeśli uwzględnić niewielką skuteczność wcześniej podejmowanych w Polsce reform prawa karnego, których celem było ukształtowanie prawidłowej polityki karnej, opartej na szerokim stosowaniu kar i środków wolnościowych, w tym środków probacyjnych. Przypomina o tym dr Katarzyna Witkowska-Rozpara z Uniwersytetu Warszawskiego na marginesie rozważań nad ideą wolności kontrolowanej skazanego na karę z warunkowym zawieszeniem jej wykonania w ramach dozoru kuratorskiego i ukształtowaniem tej instytucji przed i po nowelizacji kodeksu karnego z dnia 20 lutego 2015 r.

Przyjmując, że głównym celem polityczno-kryminalnym tej nowelizacji jest trwałe obniżenie poziomu zaludnienia zakładów karnych w Polsce, nie sposób przejść obojętnie obok wyników badań porównawczych nad polityką karną państw członkowskich Rady Europy w latach 1990–2010, które wskazują, że stworzenie szerszych możliwości orzekania środków probacyjnych wobec sprawców przestępstw nie wpływa w istotnym stopniu na zmniejszenie rozmiarów populacji więziennej. Wręcz przeciwnie, analizy statystyczne wskazują na występowanie dodatniej korelacji między tymi zmiennymi („większość państw o najwyższych wskaźnikach stosowania środków probacyjnych ma również największą populację więzienną” ). Do grupy tych państw zalicza się oczywiście Polskę, która obecnie, po wejściu w życie przepisów noweli lutowej, znalazła się w bardziej zaawansowanym stadium eksperymentowania z sankcjami nieizolacyjnymi niż większość krajów europejskich. Równolegle do znacznego ograniczenia możliwości stosowania warunkowego zawieszenia kary przez sąd w postępowaniu jurysdykcyjnym zezwolono sądom orzekającym w postępowaniu wykonawczym na zamianę zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności na grzywnę albo karę ograniczenia wolności. Wstępną ocenę tego nieznanego wcześniej kodeksowi karnemu rozwiązania zawiera tekst dr Alicji Ornowskiej – sędziego Sądu Rejonowego w Inowrocławiu i pracownika naukowo-dydaktycznego Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy, którego Autorka zastanawia się m.in. nad praktycznymi konsekwencjami przyjęcia przez ustawodawcę tak daleko idącej koncesji na rzecz naruszających warunki próby osób skazanych warunkowo na karę pozbawienia wolności.

Skoro mowa o twórczym wkładzie przedstawicieli władzy sądowniczej w rozwój refleksji naukowej nad reformą instytucji warunkowego skazania, to uwadze Czytelnika tej książki należy polecić dwa kolejne zawarte w niej opracowania. Pierwsze z nich jest próbą oceny przez dra Wojciecha Sycha – sędziego Sądu Okręgowego w Poznaniu i wykładowcy w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury – wpływu nowelizacji kodeksu karnego z dnia 20 lutego 2015 r. na instytucję warunkowego wykonania kary pozbawienia wolności w postępowaniu wykonawczym (art. 152 k.k.w.). Rozważania na ten temat prowadzą Autora do wniosku, że liczba orzeczeń wydanych w tym trybie po nowelizacji będzie – zgodnie z założeniami reformy – mniejsza niż przed jej wprowadzeniem. Z kolei dr Piotr Gensikowski – sędzia Sądu Rejonowego w Grudziądzu – angażuje się w dociekania dogmatycznoprawne dotyczące obowiązków związanych z poddaniem sprawcy próbie w ujęciu znowelizowanego art. 72 § 1 k.k., w wyniku których dochodzi do wniosku, że zmiany legislacyjne w postaci poszerzenia katalogu obowiązków probacyjnych i zobowiązania sądu do nakładania na skazanego co najmniej jednego z nich mogą w stosunkowo niewielkim stopniu przyczynić się do przywrócenia instytucji warunkowego skazania charakteru środka probacyjnego.

W programie konferencji dominowały wystąpienia oceniające nową postać warunkowego zawieszenia kary z perspektywy dogmatyki prawa karnego. Ich celem była egzegeza nowych, nie zawsze spójnych przepisów i wyjaśnianie związanych z tym wątpliwości interpretacyjnych w oparciu o uznane reguły wykładni prawa karnego oraz odwoływanie się do jego zasad. W kilku przypadkach Autorzy wystąpień sformułowali postulaty de lege ferenda pod adresem ustawodawcy. W jednym z referatów – autorstwa prof. dr hab. Violetty Konarskiej-Wrzosek z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu – przybrały one postać projektu przepisów „wolnych od wad” obowiązującej regulacji prawnej (art. 69 § 1 i art. 69 § 3 k.k.).

Na szczególna uwagę Czytelnika zasługuje referat prof. dra hab. Pawła Daniluka z Instytutu Nauk Prawnych PAN (Obligatoryjne zarządzenie wykonania kary po nowelizacji Kodeksu karnego z dnia 20 lutego 2015 r. z perspektywy konstytucyjnej), który jest przykładem „krytyki transcendentnej” przepisów kodeksu karnego z 1997 r., tj. prowadzonej z punktu widzenia zasad i wartości demokratycznego państwa prawa – ciągle jeszcze, jak się wydaje, nie w pełni docenianych przez ustawodawcę.

W czasie prac redakcyjnych nad przygotowaniem książki do druku nastąpiły zmiany ustawodawcze będące „korektą” niektórych przepisów noweli lutowej do Kodeksu karnego . Mimo że zmiany te nie dotyczyły bezpośrednio instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary, lecz pozostawały z nią w związku pośrednim, starano się je uwzględnić tam, gdzie było to niezbędne w celu zharmonizowania treści książki z obowiązującym stanem prawnym. Cel ten został osiągnięty w szczególności w zakresie systemu dozoru elektronicznego, który w 2016 r. z woli ustawodawcy odzyskał swą pierwotną funkcję – krótkoterminowej kary pozbawienia wolności odbywanej w warunkach wolnościowych, zwanej też „aresztem domowym”. Przywrócenie temu nowoczesnemu środkowi represji karnej jego poprzedniej roli ma wśród autorów prac składających się na tę książkę swoich zdeklarowanych zwolenników. Dokonana przez nich krytyka przekształcenia „aresztu domowego” w karę ograniczenia wolności na mocy noweli lutowej (art. 34 § 1a pkt 2 k.k.) wyprzedziła restytucyjne działania ustawodawcze w tym względzie. Na ile okażą się one skuteczne i zgodne z głównym celem reformy prawa karnego podjętej przez rząd w 2015 r. dowiemy się z przyszłych badań.

Lektura tej książki, pomimo czasu, jaki upłynął pomiędzy konferencją a publikacją wygłoszonych na niej referatów i zmian ustawodawczych, które w tym okresie nastąpiły, daje w pełni aktualną wiedzę na temat instytucji warunkowego zawieszenia kary pod rządem obowiązującego kodeksu karnego, według stanu prawnego na dzień 5 lipca 2016 r. .

Dr hab. Andrzej Adamski, prof. UMK

Zadanie nakreślone w tytule niniejszego opracowania, jak się wydaje, może być optymalnie zrealizowane przede wszystkim poprzez porównanie przygotowanego przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego przy Ministrze Sprawiedliwości projektu zmian w kodeksie karnym (Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw) z dnia 5 listopada 2013 r., z uchwaloną ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 396), której podstawą był głównie rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk nr 2393 Sejmu RP VII kadencji). Porównanie to należałoby przeprowadzić w szczególności na płaszczyźnie zamierzeń i propozycji dotyczących pośrednio i bezpośrednio reakcji karnoprawnej w postaci kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Okoliczność ta wymaga jednak zastrzeżenia związanego z generalnymi celami projektu Komisji Kodyfikacyjnej oraz projektu rządowego ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. W pierwszym przypadku celem było systemowe zreformowanie całego kodeksu karnego, przeprowadzone na podstawie aktualnego dorobku doktryny i orzecznictwa. W ramach tego przedsięwzięcia przyjęto m.in. cel racjonalizacji kodeksowych podstaw reakcji karnoprawnej, zwłaszcza w zakresie rzeczywistego przywrócenia priorytetu kar wolnościowych i wzmocnienia zasady ultima ratio kary pozbawienia wolności. Tymczasem podstawowym celem projektu rządowego (i uchwalonej ustawy) było znaczne zredukowanie orzekania kary pozbawienia wolności, w tym z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, jak również znaczne zredukowanie liczby osób odbywających karę pozbawienia wolności. Wskazana rozbieżność na płaszczyźnie celów (aksjologicznego w pierwszym przypadku i pragmatycznego w drugim) ostatecznie przejawiła się przede wszystkim w tym, że rządowy projekt zmiany kodeksu karnego co do zasady nie opierał się na projekcie Komisji Kodyfikacyjnej, co wskazano już w pierwszym akapicie uzasadnienia rządowego projektu noweli kodeksu karnego i innych ustaw. W szczególności w projekcie rządowym skorzystano jedynie z kilku pomysłów w zakresie podstaw orzekania kar, jednakże przede wszystkim w zakresie idei zmiany, a nie konkretnej propozycji normatywnej. Wobec tego projekt rządowy (uchwalona ustawa) już od samego początku był obiektem krytycznej oceny ze strony Komisji Kodyfikacyjnej. Ocena ta związana była zarówno z krytyką ograniczonego i instrumentalnego zakresu zmian, jak i z konkretnymi propozycjami.

Jakkolwiek projekt rządowy (uchwalona ustawa) nie był „autorstwa” Komisji Kodyfikacyjnej, a ponadto w znacznej części zasługiwał w opinii tej Komisji na ocenę negatywną, to jednak korzystał on w pełni z bardzo istotnego rozwiązania, zaproponowanego właśnie przez Komisję Kodyfikacyjną. Sprowadzało się ono do przejęcia idei swoistej dwutorowości reformy podstaw reakcji karnoprawnej, polegającej na równoczesnym normatywnym ograniczeniu stosowania kary pozbawienia wolności (w tym – z warunkowym zawieszeniem jej wykonania) i poszerzeniu możliwości stosowania kar wolnościowych. Projekt rządowy (uchwalona ustawa) powielał ten naczelny zamysł. Należy jednak zastrzec, że o ile w przypadku Komisji Kodyfikacyjnej jego źródłem była – deklarowana w kodeksie karnym z 1997 r. – chęć wzmocnienia prymatu kar wolnościowych i zasady ultima ratio kary izolacyjnej, o tyle w przypadku prawodawcy źródłem tym była ww. chęć zredukowania populacji więźniów i ograniczenia stosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności jako podstawowej karnoprawnej przyczyny przepełnienia zakładów karnych w Polsce.

Powyższa okoliczność sprawia jednak, iż ocenę reformy kodeksu karnego z punktu widzenia Komisji Kodyfikacyjnej należałoby przeprowadzić właśnie w kontekście realizacji wspomnianej idei dwutorowości zmian. Poniżej zostaną zreferowane najważniejsze zmiany, w zwykłym porządku liczbowym.

Najważniejsze zmiany w zakresie ograniczenia stosowania kary pozbawienia wolności z warunkowym jej zawieszeniem związane są z następującymi siedmioma przepisami kodeksu karnego: 1) art. 58 § 1; 2) art. 60a; 3) art. 69; 4) art. 70; 5) art. 72; 6) art. 75, i 7) art. 75a. Omawiając te zmiany w kontekście ujęcia tytułowego, należy stwierdzić, że:

W nowelizacji kodeksu karnego z dnia 20 lutego 2015 r. (Dz. U. poz. 396) ustawodawca zdecydował się dokonać zmiany podstaw stosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary. Obniżeniu z 2 lat do roku uległa górna granica zagrożenia karnego umożliwiającego zastosowanie warunkowego zawieszenia kary. Ujemną przesłanką zastosowania tej instytucji stała się karalność sprawcy de tempore criminis na karę pozbawienia wolności. Nie uległa natomiast zmianie przesłanka w postaci pozytywnej prognozy kryminologicznej. Nowelizacja jest świadomym wyborem karno-politycznym mającym na celu zapobieżenie długofalowym negatywnym skutkom społecznym, związanym z występującym przed nowelizacją dysfunkcjonalnym modelem instytucji zawieszenia kary pozbawienia wolności.

Na wstępie należy zauważyć, że na zmianę w art. 69 k.k. nie można patrzeć w sposób wycinkowy, ograniczając się jedynie do wprowadzanych ograniczeń w stosowaniu zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności. Taka analiza prowadzi bowiem do błędnego wniosku o zamiarze zwiększenia przez ustawodawcę stopnia punitywności kodeksu karnego. Tymczasem celem tej nowelizacji, wynikającym również jasno z uzasadnienia przedłożenia rządowego, było powiększenie odsetka udziału kary grzywny samoistnej i kary ograniczenia wolności w ogólnej strukturze kar i urealnienie ich oddziaływania na skazanego. Zmianę podstaw warunkowego zawieszenia wykonania kary należy więc rozpatrywać przez pryzmat pozostałych nowelizowanych przepisów.

Paradygmat dla całokształtu nowelizacji wyznacza zmiana w szczególnej dyrektywie sądowego wymiaru kary, wyrażonej w art. 58 § 1 k.k., w wyniku której ustawodawca uznał stosowanie zawieszonej kary pozbawienia wolności za ultima ratio na równi ze stosowaniem kary bezwzględnego pozbawienia wolności. Towarzyszyło temu również wiele zmian, które zgodnie z uzasadnieniem ustawy miały zapewnić praktyczne wykonanie tej dyrektywy sądowego wymiaru kary i usunięcie przyczyn, dla których kary wolnościowe, tj. grzywna samoistna i kara ograniczenia wolności, były rzadko stosowane przez sądy. Ustawodawca zdecydował się usunąć krytykowany wielokrotnie przez część doktryny art. 58 § 2 k.k., ograniczający formalnie możliwość orzekania grzywny ze względu na warunki majątkowe sprawcy. Jednocześnie w art. 37a k.k. wprowadzono możliwość orzeczenia przez sąd kary grzywny lub kary ograniczenia wolności, w przypadku gdy przestępstwo było zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 8. Dotychczas możliwe to było w stosunku do czynów zagrożonych karą do 5 lat pozbawienia wolności. Ustawodawca dodał do katalogu instytucji ułatwiających egzekucję grzywny obligatoryjne umieszczanie informacji o skazanych niespłacających grzywny w biurach informacji gospodarczej, czy zasięganie przez sądy i prokuratury informacji o stosunkach majątkowych oskarżonego za pomocą systemu teleinformatycznego Ministra Finansów. Tego rodzaju pozyskiwanie informacji finansowych jest instrumentem coraz szerzej stosowanym w innych państwach. Istotnie skrócono też okres zatarcia skazania w przypadku kary ograniczenia wolności i kary grzywny (odpowiednio do 3 lat i roku), zwiększając ich atrakcyjność w ramach tzw. trybów konsensualnych.

Działania ustawodawcy zmierzały też do poszerzenia palety możliwych reakcji karnych w ramach kary ograniczenia wolności, aby ułatwić stosowanie jej wobec grup sprawców, w stosunku do których dotychczas orzekano kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania. Podobny cel niewątpliwie przyświecał wprowadzeniu tzw. kar mieszanych, a więc krótkoterminowej kary pozbawienia wolności połączonej z karą ograniczenia wolności – przewidzianych w art. 37b k.k. Zgodnie z deklaracjami projektodawców nowelizacja miała zmierzać do zmiany istniejącej struktury kar, a w dalszej konsekwencji do realizacji w jak najwyższym stopniu resocjalizacyjnego i wychowawczego celu kary, przy jednoczesnym zagwarantowaniu jej współmierności do wagi czynu. Wydaje się jednak, że gruntowna zmiana struktury kar nie była możliwa bez pewnej modyfikacji instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary. Środek ten stanowił w rzeczywistości podstawowy trzon reakcji karnej, obejmując swoim zakresem ponad 50% skazanych i będąc jednocześnie istotną „konkurencją” dla kar wolnościowych. Analiza danych statystycznych wskazywała wręcz, że instytucja ta miała kluczowe znaczenie dla wszelkich istotnych zmian w zakresie polityki karnej.

W trakcie historycznej ewolucji warunkowego zawieszenia wykonania kary w państwach europejskich i w USA uwidaczniały się różne podejścia do celów karno-politycznych, jakie ma ona realizować, i grup sprawców, wobec których ma mieć ona zastosowanie. W modelu anglosaskim instytucja ta miała różne formy, a intensywność występujących w niej elementów probacyjnych mogła być dostosowana do poszczególnych grup sprawców, od najmniej zdemoralizowanych, aż po grupy sprawców wymagających intensywnych działań korekcyjnych. Natomiast w modelach stosowanych na początku XX w. w Europie kontynentalnej była ona wymierzona przede wszystkim przeciwko dość jednorodnej grupie mniej zdemoralizowanych sprawców drobnych przestępstw . Również obecnie, planując zmiany w zakresie tej instytucji, projektodawcy nowelizacji musieli określić, jaką rolę miał ona odgrywać, i zdefiniować grupę sprawców, na których ma oddziaływać.

Realizacja względów politycznokarnych przez ustawodawcę nie powinna odbywać się wyłącznie w oparciu o teoretyczne założenia oraz w oderwaniu od kontekstu społecznego, rzeczywistego obrazu przestępczości i praktyki orzeczniczej. Początkowe założenia uczynione w trakcie tworzenia projektu muszą być nieustannie weryfikowane pod kątem aktualności w świetle tych trzech czynników. Nawet w pełni prawidłowe modele, które sprawdzały się w początkowym okresie obowiązywania instytucji, mogą ulec wypaczeniu w wyniku nieprawidłowej praktyki orzeczniczej albo mogą stracić na aktualności w rezultacie zmian społecznych skutkujących zarówno zmianą struktury przestępczości, jak i uzasadnionych oczekiwań społecznych. Sytuacje te wymagają od ustawodawcy odpowiedniej reakcji.

Historia wprowadzania do nowożytnych kodeksów karnych instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności najczęściej jest analizowana w nawiązaniu do uznanych za klasyczne rozwiązań przyjętych na przełomie XIX i XX w.

Instytucja ta jest też dobrze znana od przeszło stu lat w Polsce zarówno praktyce, jak i nauce prawa karnego. Przewidywał ją projekt noweli kodeksu karnego w zaborze austriackim z 1913 r. (§ 51–53 i 55). Jako prawo obowiązujące w Polsce została natomiast wprowadzona po raz pierwszy na terenie dawnego zaboru rosyjskiego na podstawie dekretu z dnia 7 sierpnia 1917 r. (przepisy przechodnie, art. 19–22). Dla całego terytorium Polski instytucja ta obowiązywała odpowiednio na podstawie przepisów zawartych w kolejnych polskich kodyfikacjach z 1932, 1969 i 1997 r.

Nowelizacja kodeksu karnego z dnia 20 lutego 2015 r. doprowadziła do modyfikacji, ograniczenia stosowania tej instytucji. Szczegółowe zasady w tym zakresie, jak i prace nad nowelizacją, zostały wyczerpująco przedstawione w niniejszym zbiorze. W tym tekście postaram się wskazać z krytycznej perspektywy penologicznej na pewne zmiany ogólne odnośnie do tej instytucji w polskim prawie karnym. W tej analizie teoretycznej, wywołanej zmianami wprowadzonymi nowelą lutową z 2015 r., uwzględnię analizę tej instytucji w ujęciu prawnoporównawczym diachronicznym i synchronicznym, prowadzoną pod kątem wyjaśnienia współczesnych penologicznych sporów i kontrowersji teoretycznych dotyczących określenia miejsca i roli tej instytucji w prawie karnym.

Przeprowadzona w Polsce w 1997 r. głęboka reforma systemu reakcji prawnokarnej zainicjować miała nową jakość w zakresie realizowanej polityki karnej. Unowocześnieniu, jak i zwiększeniu efektywności tej polityki służyć miały konkretne rozwiązania prawnokarne, w tym zmodyfikowany katalog kar oraz środków karnych mających – w intencji Autorów reformy – stanowić realną alternatywę względem kary pozbawienia wolności w postaci bezwzględnej. W tym nowo powstałym systemie niezwykle istotną rolę odgrywać mieli kuratorzy sądowi, których zadania zdefiniowano zarówno na gruncie ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny , ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy , jak i przyjętej kilka lat później ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych .

Wyeksponowanie roli kuratorów stanowiło konsekwencję poszukiwania takich rozwiązań w zakresie kar i środków karnych, które z jednej strony stanowiłyby skuteczny środek redukujący przestępczość, z drugiej zaś – wiązałyby się z ograniczeniem społecznych kosztów ich funkcjonowania, gwarantując jednocześnie bardziej humanitarne traktowanie skazanego . Potencjał tego rodzaju dostrzeżono w środkach reakcji prawnokarnej, zakładających poddanie sprawcy próbie, umożliwiających także objęcie sprawcy (na różnych etapach postępowania) nadzorem kuratora .

Zmodyfikowanie przesłanek stosowania środków związanych z poddaniem sprawcy próbie (m.in. znaczne poszerzenie zakresu stosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary, polegające na objęciu nim także kar nieizolacyjnych) oraz towarzyszące im inne zmiany dotyczące kar wolnościowych (m.in. rezygnacja z systemu kwotowego w przypadku grzywny na rzecz stawek dziennych) przyczynić się miały do zracjonalizowania polskiej polityki karnej, dotychczas niespójnej oraz nadmiernie represyjnej. Przyjęte w 1997 r. kodyfikacje karne w swoich założeniach zmierzały do unowocześnienia prawa karnego tak, by nowy model systemu reakcji prawnokarnej w zdecydowanie większym stopniu bazował na dolegliwości ekonomicznej (grzywna jako podstawowa kara orzekana względem sprawców drobnych przestępstw) oraz środkach związanych z poddaniem sprawcy próbie, jak również by hołdował on założeniu, że „odpolitycznione”, oparte na nowej aksjologii prawo karne stanowiło jedynie pomocniczy środek w dziedzinie zwalczania oraz zapobiegania przestępczości .

Warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności w wykonawczym stadium procesu karnego jest w polskim prawie karnym instytucją jeśli nie nową, to z całą pewnością młodą. Należy wszak przypomnieć, że wcześniej nieznana możliwość warunkowego zawieszenia wykonania kary w postępowaniu wykonawczym została wprowadzona do naszego porządku prawnego przez aktualnie obowiązujący kodeks karny wykonawczy, który wszedł w życie, razem z kodeksem karnym i kodeksem postępowania karnego, 1 września 1998 r. Pierwotne brzmienie opisującego tę instytucję art. 152 k.k.w. było następujące: „Jeżeli odroczenie wykonania kary nie przekraczającej 2 lat pozbawienia wolności trwało przez okres co najmniej jednego roku – sąd może warunkowo zawiesić wykonanie tej kary na zasadach określonych w art. 69–75 kodeksu karnego”. Godne odnotowania jest to, że choć kodeks karny wykonawczy był nowelizowany już ponad 40 razy, a dwie z tych nowelizacji – z 2003 i 2011 r. – miały zasadniczy charakter i wprowadziły istotne zmiany, instytucja warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności obowiązuje do dziś – w zakresie materialnym – w tej samej postaci. Ta ostatnia wspomniana nowelizacja, obowiązująca od 1 stycznia 2012 r., wprowadziła jedynie pewne nowe regulacje o charakterze procesowym, które dodane zostały w § 2 i 3, natomiast treść omawianej instytucji pozostała wówczas bez zmian w art. 152 § 1 k.k.w. W tym ostatnim przepisie jedyna dokonana zmiana w sferze materialnej, której obowiązywanie wyznacza data 1 lipca 2015 r., ma charakter czysto dostosowawczy względem nowego ujęcia art. 69 § 1 k.k., przewidującego możliwość warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności orzeczonej w wymiarze nieprzekraczającym roku. W tym świetle, gdyby ocena kodeksowej instytucji mogła opierać się wyłącznie na jej stałości – cesze będącej następstwem braku ingerencji ustawodawcy – usprawiedliwione byłoby twierdzenie, że warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności w postępowaniu wykonawczym zostało właściwie ukształtowane i należycie funkcjonuje.

Czy rzeczywiście omawiana instytucja zasługuje na tę dobrą ocenę? Jeśli tak, jakie są podstawy owego sukcesu? Próbę odpowiedzi na te pytania muszą poprzedzić jednak – z konieczności, przez wzgląd na ramy opracowania – krótkie rozważania oparte na doświadczeniach 17 lat jej funkcjonowania.

Jedną z najdonioślejszych zmian dokonanych w kodeksie karnym ustawą nowelizacyjną z dnia 20 lutego 2015 r. jest ograniczenie stosowania środka probacyjnego w postaci warunkowego zawieszenia wykonania orzeczonej kary wyłącznie do kary pozbawienia wolności, tak jak to było w k.k. z 1969 r. i w k.k. z 1932 r. Zrezygnowano z możliwości warunkowego zawieszenia wykonania kary grzywny i kary ograniczenia wolności, którą to możliwość do systemu prawa karnego wprowadził k.k. z 1997 r., a w ślad za nim kodeks karny skarbowy z 1999 r. Wyeliminowanie warunkowego zawieszania kar wolnościowych uzasadniano rzadkim wykorzystywaniem przez sądy tego typu możliwości , co jednak nie wydaje się dostatecznym powodem do eliminowania rozwiązań, które mogą być przydatne w procesie indywidualizacji wymiaru kary w konkretnych przypadkach. Zwłaszcza wyeliminowanie możliwości warunkowego zawieszenia wykonania orzeczonej grzywny może się okazać bardzo niekorzystnym posunięciem legislacyjnym z uwagi na równoczesne uchylenie przez nowelę z dnia 20 lutego 2015 r. przepisu art. 58 § 2 k.k., zakazującego orzekania kary grzywny w przypadku złej sytuacji ekonomicznej sprawcy .

Sporo już napisano na temat celów i zadań nowelizacji z dnia 20 lutego 2015 r. Wiele też miejsca poświęcono tej kwestii w rządowym uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej . W kontekście bardzo poważnie przebudowanej instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary (warunkowego skazania) można by powody reformy (nowelizacji) ująć, jak następuje.

Po pierwsze, od wielu lat nadużywana była instytucja warunkowego skazania, którą stosuje się wobec ponad połowy wszystkich skazanych za przestępstwo, co w liczbach bezwzględnych przekłada się na (zależnie od roku) 200.000–250.000 osób. Jest oczywiste, że tak wysoka liczba nie może być należycie „opanowana” przez system sprawiedliwości karnej i siłą rzeczy bieżące kontrolowanie postępowania skazanych znajdujących się w okresie próby jest po prostu niemożliwe. Stąd też wiele spośród takich skazań musiało być traktowanych zarówno przez samych skazanych, jak i ich otoczenie, jako skazanie fikcyjne, a płynące z wyroku skazującego powinności nie były traktowane poważnie. Stwarzało to klimat bardzo sprzyjający popełnianiu w okresie próby dalszych (najczęściej drobnych) przestępstw bądź też naruszania innych warunków próby, co jest podstawą do odwołania zawieszenia. Jeżeli jednocześnie państwo (aparat wymiaru sprawiedliwości) zaczyna choćby tylko trochę intensyfikować swoje działania kontrolne, to takie naruszenia są częściej ujawniane, co wpływa na zwiększenie liczby odwołań

Prowadzi to do wzrostu liczebności populacji więziennej, w której (jak wynikało z Uzasadnienia): „Niemal połowa osadzonych w zakładach karnych (na 85 000 osób) przebywa tam ze względu na zarządzenie wykonania kary pozbawienia wolności wcześniej zawieszonej” (s. 2). Ten efekt jest po prostu zatrważający, gdyż zawiera nic innego jak informację, że połowa (około) pensjonariuszy zakładów karnych to ludzie, wobec których wcześniej system sprawiedliwości karnej uznał, że właśnie tam (w zakładach karnych) nie powinni się znaleźć.

Zjawisku temu towarzyszy drugie, chyba nie mniej zatrważające, mianowicie takie, że „na odbycie kary pozbawienia wolności z różnych powodów – oczekuje około 70 000 osób”. Oznacza to, że z drugiej strony bardzo znacząca liczba ludzi, co do których system sprawiedliwości karnej uznał, że powinni ulec inkarceracji, nie znalazła się, „z różnych powodów” w zakładach karnych . Komentarz jest zbyteczny.

Jako środki zaradcze ustawodawca zaproponował:

Po pierwsze – znaczne zawężenie prawnych granic dopuszczalności stosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary.

Po drugie – znaczną rozbudowę środków penalnych, które byłyby wolnościowe i mogły stanowić realne alternatywy bezwzględnego pozbawienia wolności, a jednocześnie przejąć znaczącą liczbę tych przypadków, w których wcześniej stosowano warunkowe zawieszenie wykonania kary. Miałoby to nastąpić przede wszystkim dzięki powiększeniu zakresu stosowalności kary ograniczenia wolności przez stworzenie wielu jej nowych wariantów, co umożliwiałoby większą indywidualizację jej wymiaru. Również jednak ustawodawca znacznie wzmocnił potencjalną represyjność tej kary, co nadawałoby jej funkcję realnej alternatywy bezwzględnego pozbawienia wolności. Oznaczałoby to, że kara ograniczenia wolności w swym nowym kształcie została pomyślana jako przede wszystkim ten środek penalny, który miałby „przejąć” sporą porcję „średnich” i „poważniejszych” przypadków, w których wcześniej stosowano warunkowe zawieszenie. Jednocześnie starano się stworzyć możliwości „przejęcia” również znaczącej liczby wypadków drobniejszych, wśród których nie brakowało całkiem błahych. Tu trzeba wymienić przede wszystkim wzmocnienie elementów sprawiedliwości naprawczej, w tym głównie środków kompensacyjnych, które w wielu wypadkach mogą być środkami jedynymi (trzeba tu też uwzględniać dokonaną w 2013 r. zmianę polegającą na wprowadzeniu instytucji bezwzględnego umorzenia kompensacyjnego), a także rozszerzenie granic stosowania kary grzywny.

Po trzecie – wprowadzenie kary mieszanej jako alternatywy krótkoterminowych (do roku) skazań na karę bezwzględnego pozbawienia wolności.

Po czwarte – zracjonalizowanie samej instytucji warunkowego zawieszenia kary idące w dwóch kierunkach: jeden to wzmocnienie jej funkcji kontrolno-wychowawczej (można ją nazwać resocjalizacyjno-restrykcyjną), a drugi – uelastycznienie i zindywidualizowanie prawnych następstw (sankcji) w razie niepowodzenia okresu próby i powstania podstawy odwołania zawieszenia.

Ten pierwszy kierunek wyraził się w obligatoryjności zastosowania przynajmniej jednego z obowiązków próby oraz skrócenia jej okresu, czemu towarzyszyło znaczne rozbudowanie i uszczegółowienie (żeby nie powiedzieć zbiurokratyzowanie) określonych w kodeksie karnym wykonawczym obowiązków kuratora wobec osób poddanych dozorowi.

Temu ostatniemu problemowi należy poświęcić nieco więcej uwagi. Można bowiem uznać, że projektodawcy przewidywali, iż liczba orzekanych przez sąd dozorów ulegnie znaczącemu zmniejszeniu, co powinno nastąpić przez istotne obniżenie liczby warunkowych zawieszeń oraz skrócenie okresu próby. Można też przypuszczać, że nie przewidywali znaczącego zwiększenia liczby kuratorów, zwłaszcza zawodowych. Chodziło więc zapewne również o to, aby tę samą lub nieznacznie zwiększoną liczbę kuratorów wydzielić do sprawowania dozoru nad znacznie mniejszą liczbą skazanych, co pozwoliłoby na istotne zwiększenie intensywności dozoru i w efekcie (przy częstszym obowiązków) nadać warunkowemu zawieszeniu naprawdę probacyjny charakter.

Instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary mogą towarzyszyć obowiązki probacyjne. Katalog tych obowiązków i zasady ich nakładania zostały przewidziane w art. 72 k.k. Ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw regulacja obowiązków towarzyszących wspomnianemu środkowi związanemu z poddaniem sprawcy próbie uległa zmianie. W tym zakresie zmiany wprowadzone tą ustawą dotyczą zasad nakładania na sprawcę obowiązków probacyjnych, katalogu tych obowiązków, a także określenia w wyroku sposobu wykonania ich przez sprawcę. Niewątpliwie charakter i zakres wprowadzonych zmian regulacji normatywnej wspomnianych obowiązków uzasadniają podjęcie w niniejszym opracowaniu próby ich przybliżenia i oceny. Dokonując oceny wprowadzonych rozwiązań, należy rozważyć, czy mogą one się przyczynić do skuteczniejszego funkcjonowania warunkowego zawieszenia wykonania kary, a więc do tego, żeby sprawca wskutek zastosowania wobec niego tej instytucji nie powrócił na drogę przestępstwa.