Rudnicki Stanisław, Własność nieruchomości

Przepisy dotyczące treści i wykonywania własności zostały zamieszczone w art. 140-154 k.c. obowiązującego od 1 stycznia 1965 r. Obowiązująca ówcześnie marksistowska aksjologia własności w znacznym stopniu zaciążyła na kształcie przepisów kodeksowych, a w szczególności na przeciwstawieniu dwóch podstawowych typów własności: społecznej i prywatnej (indywidualnej i osobistej) jako na „antagonistycznych” formach własności. Z takiego ujęcia podmiotowego prawa własności wyprowadzano dyrektywy wykładni opartej na ideologicznych i politycznych podstawach sprowadzających się do tłumaczenia i stosowania przepisów zawartych w Kodeksie cywilnym „zgodnie z zasadami ustroju i celami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej” (art. 4) i przy uwzględnieniu, że w systemie zróżnicowanych postaci własności „własność społeczna, jako podstawa ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, pozostaje pod szczególną ochroną prawa” (art. 129), a pozostałe formy własności korzystają z silniejszej (art. 127 § 1, art. 131 i 139) lub słabszej ochrony (art. 130).

Zmiana ustroju społeczno-gospodarczego dokonana na przełomie lat 1989-1990 zerwała z nadawaniem własności ideologicznego piętna i doprowadziła do uchylenia przepisów Kodeksu cywilnego stanowiących podstawę zróżnicowania własności według typów i form. Konsekwencją przywrócenia własności jednolitego pojęcia, bez względu na osobę właściciela, ale przy zachowaniu zróżnicowania jedynie w sensie funkcjonalnym, było przyznanie jednakowej ochrony prawnej każdej własności. Konstytucja z 1997 r., nie wyszczególniając rodzajów własności, traktuje w art. 20 i 23 własność prywatną i rodzinne gospodarstwo rolne jako podstawowe filary społecznej gospodarki rynkowej i podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.

Po uchwaleniu Konstytucji z 1997 r. tzw. konstytucyjne pojęcie własności straciło rację bytu, ponieważ obecnie własność w znaczeniu konstytucyjnym i cywilistycznym oznacza to samo i ma tę samą treść bez względu na podmiot, któremu przysługuje.

Dokonane zmiany ustrojowe i związane z nimi nowelizacje Kodeksu cywilnego nie pozostały bez wpływu na judykaturę w wypadkach, w których treść i wykonywanie własności mają decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Jednakże czas, w którym Kodeks cywilny powstał, pozostawił na jego systematyce i wielu przepisach ślady uwarunkowań społecznych i ekonomicznych innego ustroju gospodarczego i politycznego. Kolejne nowelizacje, które nastąpiły po 1989 r., usunęły wprawdzie regulacje niezgodne z podstawami przekształceń ustrojowych, ale nie były w stanie całkowicie zatrzeć w ustawowej definicji własności zawartej w art. 140 śladu wpływu ideologii na kształt własności w ogóle, a własności prywatnej w szczególności. Wystarczy porównać treść tego przepisu z art. 28 Prawa rzeczowego z 1946 r., wzorowanym na art. 20 projektu Prawa rzeczowego uchwalonego w 1937 r. przez Komisję Kodyfikacyjną. Stwierdzenie to jest istotne dla kierunku i metody wykładni przepisów Kodeksu cywilnego, a w szczególności księgi drugiej o własności i innych prawach rzeczowych, albowiem motywy legislacyjne towarzyszące ich powstaniu nie mogą być obecnie powoływane, jeżeli ich źródłem jest marksistowski stosunek do prawa własności. Po uchwaleniu w 1997 r. nowej Konstytucji, wykładnia przepisów o własności skrystalizowana i pogłębiona w latach 1989-1997 dzięki judykaturze Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego oraz doktrynie zyskała nowe, mocne oparcie w postanowieniach przepisów o randze konstytucyjnej (art. 20, 21, 23, 31 i 64) stosowanych bezpośrednio (art. 8 ust. 2), a prawo własności zostało wyposażone w nowy środek ochrony w postaci skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego (art. 79 w zw. z art. 188 Konstytucji RP).

Zagadnienie, w jakim stopniu zmiana aksjologii związana ze zmianą ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego może rzutować na obecną wykładnię i stosowanie przepisów stanowiących zrąb totalitarnego systemu prawnego narzuconego po drugiej wojnie światowej, jest zadaniem delikatnym i trudnym. W zmienionych warunkach ustrojowych i pod rządem obecnej Konstytucji w zasadzie niedopuszczalna jest wykładnia, która przy ocenie zdarzeń prawnych sprzed 1989 r. byłaby oparta na przesłankach aksjologicznych i jurydycznych, sprzecznych z obecnie obowiązującymi miernikami konstytucyjnej ochrony własności i z podstawowymi międzynarodowymi zasadami ochrony praw i wolności człowieka. Jak trafnie zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 8 maja 1998 r. , wykładnia celowościowa „obejmuje reguły nakazujące uwzględniać w procesie ustalania znaczenia normy jej kontekst społeczny, ekonomiczny i aksjologiczny. Reguły te zakładają, że aksjologia konkretnych systemów prawnych powinna respektować zasady o uniwersalnym znaczeniu w postaci powszechnie akceptowanych norm moralnych, zasad sprawiedliwości i słuszności. Stąd też w sytuacji radykalnych zmian prawa, które powyższych zasad nie akceptowały, wykładnia celowościowa ma do spełnienia rolę ważnego mechanizmu, dostosowującego prawo do zmienionych warunków społeczno-politycznych”. Dyrektywa ta prowadzi więc konsekwentnie do wniosku, że „przepisy powinny być interpretowane zgodnie z wolą aktualnego ustawodawcy”.

Drugie wydanie zostało uzupełnione o problemy przemilczenia, nabycia nieruchomości w drodze egzekucji i inne sposoby nabywania nieruchomości oraz w przedmiocie sytuacji prawnej urządzeń służących do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz innych podobnych urządzeń, a także służebności przesyłu uregulowanych ustawą z 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731). Omówione zostały także zmiany Kodeksu cywilnego dotyczące wyzbycia się własności nieruchomości w drodze nieodpłatnego przekazania gminie albo Skarbowi Państwa wprowadzone ustawą z 23 lipca 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz ustawy - Prawo o notariacie (Dz. U. Nr 163, poz. 1012), na miejsce dotychczasowego zrzeczenia się nieruchomości.

Obecne, trzecie wydanie uwzględnia i omawia m.in. zmiany ustawowe związane z wejściem w życie nowelizacji z 26 czerwca 2009 r. dotyczącej ustawy o księgach wieczystych i hipotece, w szczególności w zakresie nowego uregulowania hipoteki, odstąpienia od podziału hipoteki na zwykłą i kaucyjną, rozporządzenia opróżnionym miejscem hipotecznym. Ponadto publikacja została uzupełniona o najnowsze piśmiennictwo i judykaturę dotyczące problematyki nieruchomości.