Bodnar Adam (red.), Ploszka Adam (red.), Wokół kryzysu praworządności, demokracji i praw człowieka. Księga jubileuszowa Profesora Mirosława Wyrzykowskiego

Księga Jubileuszowa: „Wokół kryzysu praworządności, demokracji i praw człowieka” powstała dla uczczenia działalności naukowej oraz zawodowej dr. hab., prof. UW Mirosława Wyrzykowskiego świętującego w tym roku jubileusz 70. urodzin. Tematyka stanowiąca motyw przewodni księgi jest szczególnie bliska Profesorowi Mirosławowi Wyrzykowskiemu, który całe swoje życie zawodowe poświęcił budowaniu i umacnianiu praworządności w Polsce, standardów demokratycznych oraz kulturze przestrzegania praw człowieka. Znajduje to swój szczególny wyraz w publikacjach Jubilata wydanych na przestrzeni ostatniego półwiecza oraz Jego aktywności jako Profesora Uniwersytetu Warszawskiego, sędziego Trybunału Konstytucyjnego, wiceprzewodniczącego Europejskiej Komisji Przeciwdziałania Rasizmowi i Nietolerancji, a także członka rad licznych instytucji krajowych i zagranicznych. Profesor Mirosław Wyrzykowski wielokrotnie podkreślał, że wartości demokracji, praw człowieka i rządów prawa nie są dane raz na zawsze, ale trzeba o nie szczególnie dbać i umacniać je na przyszłość. Artykuły naukowe zgromadzone w niniejszej księdze stanowią dokumentację naruszeń dokonywanych przez władzę publiczną w obszarze praworządności i praw człowieka. Ale nie są wyłącznie diagnozą – poszukują także odpowiedzi, jakie recepty można zastosować, aby Polska na powrót stała się państwem w pełni demokratycznym oraz praworządnym.

Zgromadzone w niniejszej księdze artykuły korespondują z dorobkiem naukowym i zawodowym Jubilata. Zostały one pogrupowane w cztery części. Pierwsza z nich nawiązuje do kwestii fundamentalnych o charakterze ustrojowym, związanych z tym okresem w życiu Jubilata, kiedy szczególną uwagę poświęcał zagadnieniom prawa administracyjnego oraz konstytucyjnego. Druga część podejmuje zagadnienia ustrojowego statusu sędziów oraz ich niezależności i niezawisłości, szczególnie w warunkach antyustrojowej presji. Jubilat, będąc sędzią Trybunału Konstytucyjnego w stanie spoczynku, poświęca obecnie dużą część swojej aktywności zawodowej represjonowanym sędziom, okazując każdemu z nich indywidualne wsparcie, ale także uczestnicząc w postępowaniach dyscyplinarnych w charakterze obserwatora. Trzecia część przedstawia różne współczesne wyzwania dla ochrony praw i wolności jednostki. Część ta odpowiada okresowi drogi zawodowej Jubilata, w którym kierował on Zakładem Praw Człowieka na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, rozwijając warszawską szkołę nauczania o prawach człowieka, przy tym intensywnie współpracując z Poznańskim Centrum Praw Człowieka PAN. Wreszcie ostatnia z części pozwala spojrzeć na polski kontekst kryzysu praworządności z szerszej perspektywy – perspektywy prawa Unii Europejskiej oraz aktywności organów i instytucji UE.

Do udziału w niniejszej księdze zaprosiliśmy grono wybitnych badaczy, reprezentujących polską naukę prawa, ale także praktyków, podzielających pasje badawcze Pana Profesora w zakresie prawa konstytucyjnego i praw człowieka. Do grona tego należą jednocześnie liczni przyjaciele, współpracownicy i uczniowie Jubilata. Teksty nadesłane do księgi, nawiązujące często do wcześniejszej aktywności naukowej Jubilata, pozwalają poznać i lepiej zrozumieć pasje naukowe Jubilata. Jego samego zaś – poza licznymi tekstami własnymi i wystąpieniami publicznymi – można poznać w oparciu o wspomnienia jego przyjaciół, współpracowników i uczniów, które zostały opublikowane w książce wydanej w 2017 r. z okazji pożegnania się Jubilata z Wydziałem Prawa i Administracji UW: Dosyć o książkach. Ludzie ważni...: Księga pamiątkowa dla Profesora Mirosława Wyrzykowskiego, pod red. A. Bodnara, B. Grabowskiej-Moroz, A. Ploszki, K. Śmiszka, Ł. Laska.

Dziękując Autorom za nadesłane teksty, pragniemy przywołać słowa Jubilata: Ceterum censeo constitutionem defendendam esse „Poza tym uważam, że należy bronić konstytucji”. Wyrażamy nadzieję, że lektura tego tomu i myśli zawarte w nadesłanych do niego tekstach przyczynią się do obrony Konstytucji RP oraz do umacniania standardów ochrony praw człowieka i rządów prawa.

dr hab. Adam Bodnar, prof. Uniwersytetu SWPS

dr Adam Ploszka, adiunkt w Zakładzie Praw Człowieka WPiA UW

Zagwarantowanie praworządności wydaje się fundamentalnym wymogiem stawianym współczesnym demokratycznym państwom. Konstytucyjny wymóg praworządności ma zastosowanie do wszystkich organów państwa, tym samym obejmuje również służby specjalne – instytucje, których podstawową cechą jest niejawność prowadzonych działań (w szczególności w zakresie pozyskiwania informacji o jednostkach) w celu realizacji ustawowych zadań z zakresu ochrony bezpieczeństwa oraz porządku publicznego. Jednakże niejawność działań służb specjalnych była – historycznie rzecz biorąc – przyczyną nadużyć oraz działań niezgodnych z prawem. Z tego względu funkcjonowanie służb specjalnych stwarza szereg wyzwań dla zapewnienia faktycznej realizacji zasady praworządności.

Na gruncie polskiego prawa konstytucyjnego odpowiednikiem rule of law jest przede wszystkim zasada demokratycznego państwa prawnego wyrażona w art. 2 Konstytucji RP. Praca naukowa prof. Mirosława Wyrzykowskiego oraz pełniony urząd sędziego Trybunału Konstytucyjnego w ogromnej mierze poświęcone były analizie, a w konsekwencji rozwojowi tej zasady w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego oraz w piśmiennictwie . Wydarzenia ostatnich lat pokazują, jak fundamentalną rolę odgrywa jej faktyczne przestrzeganie i zagwarantowanie oraz jak wygląda system prawa, gdy zasada praworządności jest notorycznie ignorowana i podważana .

Przeszłość jest znana, teraźniejszość stoi przed naszymi oczami, choć tak często trudno jest ją zrozumieć i zaakceptować, a przyszłość pozostaje nieodgadnioną. Patrząc na teraźniejszość i snując wizje przyszłości – powodów do entuzjazmu brakuje. Trybunału Konstytucyjnego z czasów, gdy czynnym sędzią w nim był Pan Profesor Mirosław Wyrzykowski, już nie ma. Należy żywić nadzieję, że jednak poważny i poważany sąd konstytucyjny wróci do polskiej rzeczywistości prawnej, a analizy orzecznictwa TK nie będą bądź historyczne (do roku 2016), bądź okraszone rumieńcem zażenowania. Ten artykuł poświęcony jest pracom TK właśnie do 2016 r., zabrakło więc czasu na utrwalenie linii orzeczniczych i wykreowanie formuł i reguł w odniesieniu do spraw unijnych – takich, jakie niektóre inne sądy konstytucyjne już wypracowały, czyniąc to jednak nawet od lat 60. poprzedniego wieku. Na myśl przychodzą mi słowa, jak sądzę dobrze znanej dostojnemu Jubilatowi, piosenki:

Już nie ma dzikich plaż,

I gwarnej kafejki przy molo

Niejedna znikła twarz

I wielu przegrało swą młodość, swą młodość

[...]

Serce gryzie nostalgia, a duszę ścina lód [...]

Karta praw podstawowych Unii Europejskiej stanowi, podobnie jak europejska Konwencja o ochronie prawa człowieka i podstawowych wolności , instrument międzynarodowego uzupełnienia dla konstytucyjnego porządku państwa strony. Inaczej jednak niż w przypadku EKPC Karta nie daje Unii odrębnych kompetencji oraz nie przewiduje mechanizmu stwierdzania naruszenia i orzekania o odpowiedzialności odszkodowawczej państwa-strony za jej ewentualne naruszenie. W Opinii 2/13, w której Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TS) wykluczył na razie przystąpienie UE do EKPC, sąd ten stwierdził, że UE posiada „autonomiczny system ochrony praw podstawowych” . Wynika z tego konieczność pogłębionej refleksji nad tym, jak zapewnić Karcie pełną skuteczność w zakresie, w jakim znajduje ona zastosowanie na terytorium państw członkowskich . Jest to instrument wykorzystywany jedynie w sytuacji objętej zakresem stosowania prawa Unii Europejskiej, narzucając w takich okolicznościach pewien standard działania skierowany przede wszystkim wobec podmiotów publicznych – instytucji Unii i władz państwowych.

Zagadnienie skutków, jakie może wywoływać Karta dla relacji pomiędzy podmiotami prywatnymi, stanowi przedmiot dyskusji od momentu wejścia jej w życie 1.12.2009 r. Od początku też powoduje żywe reakcje, z uwagi na kilka wątków. Po pierwsze, może budzić zaskoczenie, że tekst zawierający prawa człowieka wywołuje skutki o charakterze horyzontalnym, podczas gdy jego adresatami są przede wszystkim podmioty publiczne. Jednak w prawie UE nie stanowi to zupełnej nowości. Traktaty przewidywały takie rozwiązanie dla pewnego rodzaj gwarancji, zwłaszcza tych, dotyczących zakazu dyskryminacji, po to, by zapewnić pełną skuteczność litery traktatów. Po drugie, można się zastanawiać, które – jeżeli nie wszystkie – przepisy Karty kwalifikowałyby się do bezpośredniego stosowania. Po trzecie, pojawiać się może pytanie, czy ewentualny bezpośrednie skutek przepisów Karty wywołuje takie same konsekwencje, jak skutek bezpośredni innych przepisów prawa UE.