Pacuła Krzysztof, Wybór prawa a ochrona osób trzecich na tle rozporządzenia Rzym II

Nawet pobieżna analiza rozmaitych źródeł prawa kolizyjnego pozwala na sformułowanie wniosku, że obecnie jesteśmy świadkami znaczącego wzrostu roli wyboru prawa w prawie prywatnym międzynarodowym. Ustawodawcy kolizyjni nie ograniczają się przy tym wyłącznie do wyraźnego rozstrzygnięcia o dopuszczalności wyboru prawa dla określonych sytuacji życiowych, ustanawiają także rozmaite ograniczenia dotyczące samego wyboru i jego skutków. Stosunkowo często w ramach przepisu przesądzającego o dopuszczalności wyboru prawa zamieszcza się także uregulowanie odnoszące się do problematyki ochrony osób trzecich. Najczęściej przybiera ono postać zastrzeżenia, zgodnie z którym wybór prawa nie narusza praw tych osób.

Zagadnienia dotyczące swobody wyboru prawa spotykają się z niesłabnącym zainteresowaniem przedstawicieli nauki prawa kolizyjnego. W ramach tych dociekań doktrynalnych wiele uwagi poświęca się także wspomnianym już ograniczeniom odnoszącym się do samego wyboru prawa lub do jego skutków. Stosunkowo nieliczne są jednak wypowiedzi nauki prawa, w których dokonuje się pogłębionej analizy uregulowań dotyczących problematyki ochrony osób trzecich, choć, o czym była już mowa, towarzyszą one zwykle normom przesądzającym o możliwości uzgodnienia przez strony kwestii prawa właściwego dla określonej sytuacji życiowej.

Obserwacja ta odnosi się nie tylko do dyskusji dotyczącej krajowych norm kolizyjnych, lecz również uregulowań prawa Unii. Chociaż w poszczególnych aktach z zakresu współpracy sądowej w sprawach cywilnych z elementem transgranicznym także odnajdujemy przepisy odnoszące się do ochrony osób trzecich, to, z nielicznymi wyjątkami (dotyczącymi, na przykład, wyboru prawa dla małżeńskich spraw majątkowych), zagadnienie to nie stało się dotychczas przedmiotem pogłębionych analiz nauki prawa. Wyjątkiem nie jest tu rozporządzenie Rzym II i stan dyskusji doktrynalnej nad art. 14 ust. 1 zd. 2 tego rozporządzenia, który przewiduje, że wybór prawa dla zobowiązania pozaumownego nie może naruszać praw osób trzecich.

Ze wskazanych wyżej względów wydaje się, że istnieją powody przemawiające za podjęciem badań nad uregulowaniami dotyczącymi ochrony osób trzecich w przypadku wyboru prawa. Z jednej strony mamy bowiem do czynienia z rozwiązaniem stosunkowo często występującym w rozmaitych źródłach prawa kolizyjnego. Z drugiej strony poświęca mu się niewiele miejsca w doktrynie. Te spostrzeżenia stały się przyczynkiem do podjęcia badań, których pokłosiem jest niniejsza monografia.

Przedmiot dociekań ograniczony został do wspomnianego już uregulowania zamieszczonego w art. 14 ust. 1 rozporządzenia Rzym II. O zawężeniu problematyki podejmowanej w ramach niniejszej pracy do zagadnień związanych z tym rozporządzeniem zadecydowało kilka przyczyn.

Po pierwsze, punktem wyjścia do oceny zasad rządzących mechanizmem ochrony osób trzecich w przypadku dokonania wyboru prawa, który został przewidziany w rozporządzeniu Rzym II, jest analiza samego wyboru w postaci, w jakiej został on uregulowany w tym rozporządzeniu. Co ważne, w odróżnieniu od większości pozostałych aktów prawa Unii z zakresu współpracy sądowej w sprawach cywilnych regulacja wyboru prawa właściwego w rozporządzeniu Rzym II jest stosunkowo lakoniczna. Stąd w nauce prawa często poszukuje się w tym zakresie analogii do rozporządzenia Rzym I. Przyjęcie takiego założenia miałoby wpływ na ocenę mechanizmu ochrony osób trzecich ustanowionego w rozporządzeniu Rzym II. Skoro wątpliwości związane z wyborem prawa miałyby być usuwane za pomocą argumentów zaczerpniętych z rozporządzenia Rzym I, to mogłoby to oznaczać, że w ten sam sposób należałoby postępować w przypadku tych uregulowań obu rozporządzeń, które dotyczą ochrony osób trzecich. Nie można natomiast, moim zdaniem, przyjmować takiego założenia, nie poprzedziwszy go wnikliwą analizą problematyki ochrony osób trzecich w kontekście zobowiązań pozaumownych.

Po drugie, uregulowanie zamieszczone w art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II mimo wszystko wydaje się wykazywać pewne odmienności w stosunku do rozwiązań występujących w innych aktach prawa Unii z zakresu współpracy sądowej w sprawach cywilnych. Wynika to przede wszystkim ze stosunkowo zwięzłej formuły tego przepisu, która nie przesądza wielu kwestii związanych z jego stosowaniem. W konsekwencji na obecnym etapie rozwoju prawa europejskiego to na sądownictwie i nauce prawa spoczywa ciężar objaśniania zasad funkcjonowania art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II.

Wreszcie po trzecie, wydaje się, że zagrożenia związane z pokrzywdzeniem osób trzecich w przypadku dokonania wyboru prawa mają niepomijalne znaczenie właśnie w kontekście tych sytuacji życiowych, które dają początek zobowiązaniom pozaumownym. Odznaczają się one także pewnymi osobliwościami w porównaniu do innych sytuacji objętych zakresem zastosowania unijnego prawa prywatnego międzynarodowego. Dotyczy to w szczególności tych stanów faktycznych, w których wielość zaangażowanych interesów może powodować, że zmiana statutu do oceny pewnych aspektów takich sytuacji oddziałuje na osoby, które wyboru prawa nie dokonały. Jest tak na przykład w przypadku wyrządzenia szkody przez dwóch lub większą liczbę sprawców, możliwości przypisania innym osobom odpowiedzialności za cudzy czyn, jak również w kontekście problematyki osób pośrednio poszkodowanych.

Głównym założeniem niniejszej monografii jest przeprowadzenie analizy instrumentu ochrony osób trzecich, który ustanowiony został w art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II. Chodzi tu przede wszystkim o wyjaśnienie, w jakich sytuacjach występuje możliwość zastosowania tego przepisu oraz jakie są skutki „naruszenia praw osób trzecich” w rozumieniu tego uregulowania. Zrealizowanie tego celu badawczego wymaga jednak pochylenia się nad wieloma dodatkowymi zagadnieniami.

Po pierwsze, wobec zamierzonego celu badawczego zachodzi potrzeba nie tylko całościowego omówienia problematyki ochrony osób trzecich w kontekście rozmaitych przejawów korzystania z kolizyjnoprawnej autonomii woli, lecz również wyjaśnienia na wstępie, czy i z jakich względów wybór prawa w ogóle może oddziaływać na sytuację prawną osób, które tego wyboru nie dokonały.

Po drugie, w ramach całościowego omówienia tej problematyki konieczne staje się udzielenie odpowiedzi na pytanie o to, jakie jest teoretyczne uzasadnienie ochrony osób trzecich. Zidentyfikowanie źródeł uregulowania takiego jak to, które zamieszczone zostało w art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II, może okazać się istotne dla jego wykładni w tych przypadkach, w których sama treść przepisów nie jest wystarczająca dla prawidłowego odczytania intencji prawodawcy.

Po trzecie, nadal w tym kontekście należy wyjaśnić, które instrumenty prawa kolizyjnego mogą być stosowane w celu ochrony osób trzecich w przypadku dokonania wyboru prawa. Nie można bowiem z góry wykluczyć, że potrzeba stosowania art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II występuje w tych sytuacjach, w których inne instrumenty nie mogą znaleźć zastosowania lub nie mogą zapewnić pożądanego poziomu ochrony osób trzecich. Ponadto można przypuszczać, że dążąc do przyjęcia wewnętrznie spójnej regulacji, prawodawca Unii nie stronił od inspirowania się w ramach tworzenia uregulowania z art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II innymi instrumentami prawa kolizyjnego, które mogą pełnić podobną funkcję.

W celu zrealizowania przedstawionych wyżej założeń badawczych niniejsza monografia została podzielona na cztery rozdziały. Dwa pierwsze odnoszą się przede wszystkim do problematyki samego wyboru prawa, dwa pozostałe do zagadnień już bezpośrednio związanych z ochroną osób trzecich.

Rozdział 1 poświęcony został idei autonomii woli i jej rozwojowi na kolejnych etapach ewolucji prawa prywatnego międzynarodowego. W ramach tej części pracy scharakteryzowane zostały zasadnicze argumenty, które pierwotnie miały przemawiać przeciwko dopuszczeniu wyboru prawa w obszarze zobowiązań pozaumownych. Następnie omówione zostały przyczyny, które zadecydowały o swoistej rewolucji poglądów w tym zakresie, a które ostatecznie doprowadziły do triumfu autonomii woli we współczesnym prawie prywatnym międzynarodowym.

Z kolei rozdział 2 dotyczy wyboru prawa dokonywanego na tle rozporządzenia Rzym II. Mechanizm ustanowiony w art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II ma na celu ochronę osób trzecich w przypadku dokonania wyboru prawa zgodnie z przepisami tego rozporządzenia. Z tego względu w rozdziale 2 omówiony został zakres zastosowania rozporządzenia Rzym II. W tym rozdziale przybliżony został także podział na bezpośredni i pośredni wpływ na właściwość prawa, a dalej – szczególne przesłanki dotyczące wpływu (wyboru) bezpośredniego, które charakterystyczne są dla rozporządzenia Rzym II. Chodzi tu w szczególności o zidentyfikowanie przyczyn, które zadecydowały o dopuszczeniu uprzedniego wyboru prawa wyłącznie w obrocie profesjonalnym. Jeżeli przyjąć, że takie rozwiązanie miało na celu ochronę określonych kategorii osób w przypadku wyboru prawa, to poczynione w tym kontekście rozważania mogą okazać się pomocne przy wykładni art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II, któremu – jak można sądzić – przyświeca zbliżony cel. Przedstawione następnie uwagi związane z charakterem umowy o wybór prawa i jej skutkami powinny pozwolić na zrealizowanie pierwszego z dodatkowych celów badawczych, a mianowicie udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy i z jakich względów wybór prawa w ogóle może oddziaływać na sytuację prawną osób trzecich.

Na rozdział 3 składają się rozważania wstępne dotyczące tych uregulowań prawa kolizyjnego, które mają chronić osoby trzecie w przypadku dokonania wyboru prawa. W ślad za tym przedstawiona została charakterystyka tego rodzaju rozwiązań normatywnych. Następnie podjęta została próba zidentyfikowania teoretycznego uzasadnienia ochrony osób trzecich we współczesnym prawie kolizyjnym. Dociekania te mają znaczenie dla realizacji drugiego z dodatkowych celów badawczych. Kolejna część rozdziału 3 dotyczy zaś instrumentów prawa kolizyjnego, które mogą służyć ochronie osób trzecich. Ma ona na celu zbadanie, czy takie inne instrumenty mogą skutecznie zapobiegać pokrzywdzeniu osób trzecich w przypadku dokonania wyboru prawa. Dociekania te wpisują się w przedmiot rozważań niezbędnych dla realizacji trzeciego z dodatkowych celów badawczych.

W rozdziale 4 przedstawiona została analiza instrumentu ochrony osób trzecich, który uregulowany został w art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II. W tym celu w pierwszej kolejności ocenie poddane zostały przesłanki stosowania tego przepisu. Następnie, w drugiej kolejności, przy wykorzystaniu wniosków płynących z dotychczasowych dociekań przeprowadzona została analiza zakresu zastosowania tego przepisu. Dzięki temu możliwe było odniesienie rozwiązań przyjętych w ramach art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II do omówionych wcześniej instrumentów prawa kolizyjnego, które mogą służyć ochronie osób trzecich. Tym dociekaniom towarzyszą rozważania dotyczące możliwości zniesienia skutków zastosowania art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II za zgodą osoby trzeciej. Dodatkowo w rozdziale 4 zamieszczona została analiza problematyki związanej z ochroną osób trzecich w przypadkach nieobjętych zakresem zastosowania normy z art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II.

Kluczowe znaczenie dla niniejszej rozprawy mają dwie metody badawcze: metoda analizy dogmatycznej i metoda prawnoporównawcza, uzupełniane elementami metody historycznej.

Przyjęcie metody analizy dogmatycznej wydaje się uzasadnione ze względu na sam przedmiot dalszych rozważań, które koncentrują się przede wszystkim na wybranym uregulowaniu rozporządzenia Rzym II. Niemniej jednak treść art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II jest stosunkowo lakoniczna, co utrudnia posługiwanie się wyłącznie tą metodą badawczą.

Co najmniej dwa względy przemawiają na rzecz sięgnięcia również do wspomnianej już metody prawnoporównawczej. Po pierwsze, twórcy rozporządzenia Rzym II nawiązywali w toku prac nad tym aktem prawa Unii do uregulowań niektórych państw członkowskich. Co więcej, w doktrynie wyraża się pogląd, że źródłem inspiracji dla prawodawcy Unii było rozwiązanie, które przyjął wcześniej niemiecki ustawodawca kolizyjny. Po drugie, wnioski płynące z badań prawnoporównawczych mogą okazać się wielce użyteczne w ramach analiz dotyczących problematyki uregulowanej w art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II także z tego względu, że zdecydowanie więcej miejsca poświecono w judykaturze i doktrynie uregulowaniom krajowym, które mają na celu ochronę osób trzecich, aniżeli wspomnianemu przepisowi prawa Unii.

Wreszcie, elementy metody historycznej wprowadzone zostały z tego względu, że samo rozporządzenie Rzym II jest komplementarne z rozporządzeniem Rzym I, które zastąpiło w niektórych państwach członkowskich konwencję rzymską. W niej także odnajdujemy uregulowanie odnoszące się do ochrony osób trzecich w przypadku wyboru prawa. Nie można wykluczyć, że jego kształt stanowił, przynajmniej w pewnym zakresie, punkt odniesienia dla twórców obu rozporządzeń. Ponadto zgodnie z zasadą pierwszeństwa prawa Unii w państwach członkowskich rozporządzenie Rzym II zajęło miejsce dotychczasowych uregulowań, które dotyczyły wyboru prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych i powiązanej z nim kwestii ochrony osób trzecich. W niektórych przypadkach przyjęcie rozporządzenia Rzym II skłoniło ustawodawcę krajowego do zmiany dotychczasowych unormowań (np. w prawie holenderskim). Wydaje się, że kierunek wprowadzanych zmian może stanowić źródło wskazówek pomocnych przy interpretacji art. 14 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia Rzym II.

***

Punkt wyjścia dla opracowania niniejszej monografii stanowiła rozprawa doktorska, która obroniona została z wyróżnieniem w listopadzie 2018 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego.

Upływ czasu oraz związany z nim rozwój orzecznictwa i wzbogacenie dorobku doktrynalnego sprawiły, że konieczne było zmodyfikowanie i uzupełnienie treści rozprawy doktorskiej. Stanowiło to zarazem okazję do pogłębionej i bardziej dojrzałej refleksji nad wybranymi zagadnieniami i przedstawienia ich w nieco inny sposób.

Uwzględnione musiały zostać także cenne uwagi i sugestie Pani Profesor Bogusławy Gneli i Pana Profesora Maksymiliana Pazdana, recenzentów rozprawy doktorskiej, za które kieruję na ich ręce – także za pośrednictwem niniejszego tekstu – serdeczne podziękowania i wyrazy wdzięczności.

Szczególne podziękowania pragnę złożyć także Panu Profesorowi Maciejowi Szpunarowi, pod którego kierunkiem napisana została rzeczona rozprawa doktorska. To dzięki Jego wsparciu i życzliwości zarówno w toku prac nad tą rozprawą, jak i na późniejszym etapie niniejsza monografia uzyskała swój ostateczny kształt.