Księżak Paweł, Zachowek w polskim prawie spadkowym

Wer will wohl und selig sterben,

der lasse sein Gut den rechten Erben.

Stare przysłowie niemieckie

Wprowadzenie

Przedmiotem pracy jest analiza dogmatyczna przepisów polskiego prawa cywilnego dotyczących zachowku (art. 991-1011 k.c.). Praca nie ma charakteru prawnoporównawczego ani historycznego, jednakże zawiera pewne wiadomości z tego zakresu. Uwagi prawnoporównawcze stanowią tło głównych rozważań i realizują dwa cele. Po pierwsze, pozwalają zorientować się co do tendencji w światowej cywilistyce odnośnie do problemu ochrony osób najbliższych w ogólności, jak i rozwiązania poszczególnych problemów. Po drugie, bardziej rozbudowane wzmianki o prawie niemieckim i austriackim służą lepszemu zrozumieniu polskiego prawa, które było wzorowane właśnie na tych ustawodawstwach. Z uwagi na tak zakreślone zadania wtrętów prawnoporównawczych odnośniki do prawa obcego zostały wplecione w tok wywodu i nie są przedstawione w jednym rozdziale; ze względu na techniczny (często wręcz matematyczny) charakter wielu przepisów taka prezentacja byłaby zresztą niezbyt interesująca. Podobnie uwagi historyczne przywoływane są jedynie w takim zakresie, w jakim pozwalają lepiej zrozumieć obecny kształt przepisów k.c. Zagadnienie ewolucji swobody testowania, testamentu czy systemów ochrony najbliższych członków rodziny zmarłego wymaga oddzielnych prac historyków prawa.

Nie jest przedmiotem pracy teoretycznoprawna, etyczna czy filozoficzna analiza instytucji zachowku. Z góry trzeba zaznaczyć, że właśnie filozoficzny aspekt tego zagadnienia oczekuje na gruntowne zbadanie przez specjalistów z tego zakresu. Odpowiedź na pytanie: czy należy chronić rodzinę zmarłego, nie może być pozostawiona jedynie prawnikom . Nie jest to przecież pytanie z zakresu prawa cywilnego, lecz raczej polityki czy ekonomii prawa, a nawet socjologii i etyki; być może również psychologii. Oczywiście w pracy nie zostały zupełnie pominięte rozważania o ratio legis zachowku, jednakże ta płaszczyzna badań powinna być przedmiotem odrębnego opracowania monograficznego. Łatwo przecież zauważyć, że w tym zakresie poszczególne ustawodawstwa, prawo polskie nie jest tu wyjątkiem, opierają się raczej na założeniach intuicyjnych i tradycji niż badaniach.

Zachowek, jak i inne systemy ochrony osób najbliższych spadkodawcy nie są instytucją konieczną i nie mają żadnego a priori ustalonego kształtu. Dlatego, analizując zachowek, trzeba stale pamiętać, iż nic tutaj nie jest pewne, oczywiste per se, w takim znaczeniu, w jakim rozumie się np. samo przez się, że przy sprzedaży kupujący powinien zapłacić cenę. Jak trafnie ujął to E. Drozd : „o tym, czy, komu i w jakim zakresie przysługuje roszczenie o zachowek decyduje wyłącznie ustawodawca. Na powstanie roszczenia o zachowek oraz na jego wysokość może mieć wpływ wiele okoliczności. Regulując je, ustawodawca stale obraca się w sferze konfliktu interesów uprawnionego do zachowku i zobowiązanego z tego tytułu. Uregulowanie jakiejś przesłanki z korzyścią dla jednej strony odbija się niekorzystnie dla drugiej strony. Nie ma jakiegoś wzorca, zakotwiczonego gdzieś w prawie naturalnym, którego ustawodawca powinien się trzymać i według którego należałoby rozstrzygać, czy rozwiązanie danej kwestii, przyjęte przez ustawodawcę, jest sprawiedliwe”. Wymaga to szczególnej ostrożności przy formułowaniu wniosków interpretacyjnych i posługiwaniu się argumentami prawnoporównawczymi.

Pisząc pracę cywilistyczną, nie sposób uciec od ewentualnych postulatów de lege ferenda. Są one dziś szczególnie oczekiwane w związku z pracami nad nowym Kodeksem cywilnym. Odnośnie do poszczególnych zagadnień wskazuję, co powinno być ewentualnie zmodyfikowane czy doprecyzowane. Uprzedzając wynik rozważań, już tu przesądzę, że zachowek, jako system ochrony osób najbliższych spadkodawcy, powinien być utrzymany.