Kamieński Grzegorz, Zakaz nadużycia praw procesowych

Nowelizacją ustawy z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1469) wprowadzono do ustawy procesowej zasadę zakazu nadużycia praw procesowych (art. 4¹ k.p.c.).

Kwestię naruszenia praw procesowych poruszali niektórzy przedstawiciele nauki, w tym między innymi M. Allerhand, M.G. Plebanek i Ł. Błaszczak . Docenić należy zwłaszcza analizę Ł. Błaszczaka, którego wnioski pozwoliły na rozpoczęcie badań, których efektem jest niniejsza monografia. Należy zgodzić się z tym Autorem, że zakaz nadużycia praw procesowych to fundamentalna część prawa do rzetelnego postępowania sądowego.

Nie można także nie dostrzec zbiorowej pracy Nadużycie prawa procesowego cywilnego (Warszawa 2019) pod red. P. Grzegorczyka, M. Walasika, F. Zedlera, która jest pierwszym systemowym opracowaniem przedmiotowego zagadnienia. Praca ta jest efektem Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr i Zakładów Postępowania Cywilnego, jaki odbył się 21–24.09.2017 r. w Prusimiu. W Zjeździe tym wzięli udział pracownicy naukowi i doktoranci z większości ośrodków akademickich w Polsce, jak również przedstawiciele innych zawodów prawniczych. Wymaga jednak podkreślenia, że przywołana monografia jest analizą stanu prawnego sprzed wejścia w życie nowelizacji wprowadzającej art. 4¹ k.p.c.

Dogłębną analizę instytucji mających służyć usprawnieniu procesu cywilnego już po wejściu w życie ustawy nowelizującej przeprowadziła I. Gil . Podzielam wyrażony w przywołanej pracy pogląd, że negatywnym aspektem dokonanej nowelizacji jest wprowadzenie niesprawdzonych w polskim systemie prawa cywilnego rozwiązań z innych systemów prawnych, opierających się na odmiennych doświadczeniach społecznych. Wskutek dodania kolejnych jednostek redakcyjnych doszło do zwiększenia objętości i tak już obszernego aktu prawnego. Kodeks postępowania cywilnego w obecnym kształcie stanowi jeden z najobszerniejszych aktów prawnych w Polsce. Kolejne nowelizacje Kodeksu postępowania cywilnego wskazują, że cele określone uzasadnieniem projektu ustawy z 4.07.2019 r. nie zostały w całości osiągnięte, skoro nawet do treści ustawy nowelizującej wprowadzone zostały zmiany; i z całą pewnością należy spodziewać się następnych nowelizacji.

Zdecydowany sprzeciw budzi treść uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej w części odnoszącej się do nadużycia praw procesowych. Nie sposób uniknąć wrażenia, że autorzy projektu forsowali tezę, iż kwestia nadużycia praw procesowych pojawiła się jako zagadnienie doktrynalne na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat. Dlatego też w niniejszej pracy przedstawione zostało piśmiennictwo badające przedmiotowe zagadnienie, począwszy od początku XX wieku. Podobna sytuacja ma miejsce w odniesieniu do poglądów judykatury. Autorzy uzasadnienia projektu ustawy nie dostrzegli, że pomimo braku wprost wyrażonego zakazu nadużycia praw procesowych w ustawie procesowej, sądy orzekały w tym zakresie już od początku państwowości polskiej. Analiza orzecznictwa sądów powszechnych stanowi osobny podrozdział pracy.

Praca została podzielona na trzy rozdziały. Rozdział pierwszy skupia uwagę na pojęciu nadużycia prawa procesowego. Analizie poddana została także kwestia dokonywania czynności procesowych zgodnie z „dobrymi obyczajami”. Wynika to z faktu, że w piśmiennictwie pojawiają się stanowiska kwestionujące konieczność wprowadzenia zasady, o której mowa w art. 4¹ k.p.c., i wskazujące na tożsamość regulacji art. 3 i 4¹ k.p.c. Rozdział drugi analizuje zmiany, jakie nastąpiły w obrębie ustawy procesowej na mocy nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 4.07.2019 r., a więc omawia cele, jakie w ocenie projektodawców zadecydowały o konieczności wprowadzenia regulacji zawartej w przepisie art. 4¹ k.p.c. Omówione zostały też zaproponowane przez ustawodawcę sankcje za naruszenie przepisu art. 4¹ k.p.c. Analizie została poddana możliwość dokonania wykładni dynamicznej i sankcjonowania obstrukcji procesowej, pomimo braku wyraźnej podstawy w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego. Opracowanie kończy podsumowanie i propozycje wniosków de lege ferenda odnoszące się do analizowanego zagadnienia.

Jednocześnie należy zaznaczyć, że niniejsze opracowanie nie wyczerpuje w całości tematu. Formuła opracowania ma przede wszystkim zasygnalizować sam problem, który w praktyce niewątpliwie może bardzo mocno ewoluować. Podobnie nie sposób opisać i skatalogować wszystkich przejawów nadużycia. Uzmysłowić należy sobie również i to, że problematyka opracowania stanowi w pewnym sensie nieskończony materiał badawczy, co z kolei sprawia, iż uchwycenie go w całości staje się po prostu niemożliwe. Nie można także zapominać o tym, że kwestie związane z rozpoznawaniem spraw, w których dochodzi do nadużycia praw procesowych, będą się wykształcać w toku praktyki orzeczniczej.