Mucha Joanna, Zaspokojenie zastawnika zastawu rejestrowego

Uchwalona dnia 6 grudnia 1996 r. ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz. Nr 149, poz. 703) wprowadziła do polskiego systemu prawnego nowoczesną instytucję zabezpieczania kredytów - instytucję, która pozwoliła zapełnić lukę spowodowaną nieprzydatnością na szerszą skalę zastawu zwykłego we współczesnej gospodarce rynkowej. Uregulowany przez przepisy kodeksu cywilnego zastaw zwykły w bardzo ograniczonym zakresie nadaje się do wykorzystywania go w celu zabezpieczania wierzytelności wobec podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Ze względu na ograniczony zakres przedmiotowy potrzeb rynku nie zaspokaja również zabezpieczenie w postaci hipoteki.

Z tych względów zastaw rejestrowy ma szansę stać się szybkim i skutecznym środkiem służącym zabezpieczaniu wierzytelności, tym bardziej że zgodnie z założeniem ustawodawcy powinien on być rozwiązaniem korzystnym nie tylko dla zastawnika, ale i dla zastawcy. Celowi temu służą różne jego cechy. Wystarczy wskazać na możliwość pozostawienia zastawcy przedmiotu obciążonego, z czym wiąże się umożliwienie mu dalszego korzystania z tego przedmiotu również dla realizacji jego własnych celów, co jest o tyle istotne, że nie eliminuje zastawcy z obrotu gospodarczego, przeciwnie - pozwala mu nadal w tym obrocie uczestniczyć i to praktycznie w sposób prawie nieskrępowany. Instytucja ta pozwala osobom trzecim na uzyskanie szybkiej i wiarygodnej informacji o ustanowieniu zabezpieczenia w postaci zastawu rejestrowego przez wprowadzenie jawnego i ogólnie dostępnego systemu rejestracji tego rodzaju zabezpieczeń. Wreszcie, celem ustawy jest uproszczenie zaspokojenia zastawnika przy jednoczesnym zachowaniu racjonalnej równowagi między uprawnieniami wierzycieli - zastawników a uprawnieniami i obowiązkami zastawców.

Należy jeszcze zaznaczyć, że instytucja zastawu rejestrowego - jakkolwiek w formie przewidzianej przez ustawę nowa - nie jest pozbawiona tradycji na gruncie prawa polskiego. Trzeba tu bowiem wskazać na obowiązujące w okresie międzywojennym przepisy aktów prawnych o rejestrowym zastawie rolnym, rejestrowym zastawie drzewnym, rejestrowych prawach rzeczowych na pojazdach mechanicznych, zastawie rejestrowym na maszynach i aparatach, które - co prawda - z uwagi na uwarunkowania historyczne nie funkcjonowały długo i nie miały wielkiego znaczenia w polskim systemie prawnym, świadczą jednak o tym, że wówczas także dążono do dostosowania polskiego systemu prawnego do wymagań gospodarki. Niewielką rolę odegrał też, choć z innych względów, bezpośredni poprzednik obecnego zastawu rejestrowego - zastaw uregulowany w art. 308 k.c., zwany zastawem bankowym.

Warto również zaznaczyć, że jakkolwiek zastaw rejestrowy lub instytucje do niego zbliżone funkcjonują obecnie w wielu krajach europejskich, polska ustawa o zastawie rejestrowym jest pierwszą regulującą tego typu stosunek prawny w Europie Środkowej. Po polskiej ustawie i w dużym stopniu na jej podstawie uchwalone zostały i wprowadzone w życie podobne akty prawne na Litwie i na Węgrzech. W kilku innych państwach podjęta została inicjatywa ustawodawcza w tym kierunku, jednakże z różnych powodów zastaw rejestrowy w państwach tych - jak dotychczas - nie funkcjonuje. Dla jeszcze innych państw polski zastaw rejestrowy jest pewnym wzorem, na podstawie którego budują lub zamierzają zbudować własne instytucje tego typu. W każdym razie zarówno zainteresowanie polską ustawą, jak i chęć czerpania z polskich doświadczeń jest ogromna, o czym świadczyć może przykład chociażby Bośni i Hercegowiny, które zwracały się do polskiego Ministerstwa Sprawiedliwości w sprawie nawiązania współpracy na polu legislacyjnym w zakresie skonstruowania instytucji zastawu rejestrowego w ich systemie prawnym.

Niniejsza książka stanowi pierwszą próbę kompleksowego ujęcia zagadnień związanych z zaspokojeniem zastawnika zastawu rejestrowego - zagadnień niezwykle ciekawych i niełatwych, stanowiących w dużej mierze o atrakcyjności tego typu zabezpieczenia wierzytelności. Należy jednak zaznaczyć, że opracowanie to jest na tyle pełne i wyczerpujące, na ile pozwala na to, z jednej strony, obecny stan prawny (można tu wskazać chociażby na brak podstawowego w tym zakresie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie trybu i zasad przeprowadzania przetargu publicznego, przewidzianego w art. 24 ustawy jako jeden ze sposobów zaspokojenia zastawnika), z drugiej zaś - niewielka do tej pory - ze względu na krótki okres obowiązywania ustawy - praktyka związana z tą instytucją prawną. Publikacja ta, obok wnikliwego opisu wprowadzonych ustawą rozwiązań, ukazuje także braki i niedoskonałości tej ustawy, a także zawiera pewne propozycje ich rozstrzygnięcia, które być może zostaną uznane za godne uwagi i będą stanowiły podstawę do dalszych prac nad niewątpliwie konieczną nowelizacją ustawy.

Opracowanie dzieli się na trzy części, z których każda poświęcona jest odrębnej grupie zagadnień. W części pierwszej została zaprezentowana w zarysie problematyka związana z sytuacją prawną zastawnika zastawu rejestrowego, a więc pewien zakres uprawnień i obowiązków o charakterze materialnoprawnym, a także pewne kwestie związane z istotą i charakterem prawnym zastawu rejestrowego, z którymi ów zakres uprawnień i obowiązków jest nierozerwalnie związany. Uzasadnieniem zamieszczenia tych zagadnień w części pierwszej pracy jest to, że stanowią one doskonałe tło, a zarazem wprowadzenie do dalszych rozważań, których przedmiotem jest konkretne już uprawnienie zastawnika do zaspokojenia. Części druga i trzecia pracy stanowią natomiast jej zasadniczą partię i traktują odpowiednio o zaspokojeniu zastawnika w drodze postępowania egzekucyjnego i w toku postępowania upadłościowego (przy czym spośród ogromnego zakresu zagadnień składających się na te dwa postępowania poruszone zostały tu tylko takie, które z jednej strony są przydatne dla realizacji uprawnień zastawnika zastawu rejestrowego do zaspokojenia, z drugiej zaś stanowią pewne odrębności w stosunku do zasad ogólnych) oraz o zaspokojeniu zastawnika z pominięciem drogi sądowej, czyli w tak zwanym trybie pozaegzekucyjnym, co jest niekwestionowaną nowością na gruncie polskiego systemu prawnego i w głównej mierze świadczy - przynajmniej z teoretycznego punktu widzenia - o atrakcyjności zastawu rejestrowego jako rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności.