Stangret Anna, Zastaw na rzecz banku na wierzytelnościach zbywalnych w drodze przelewu

Katalog rzeczowych form zabezpieczeń wierzytelności w większości przypadków opiera się na wykorzystaniu rzeczy jako przedmiotów materialnych, które ze swojej istoty mogą być wykorzystane do ustanowienia zabezpieczenia prowadzącego w razie potrzeby do realnego zaspokojenia wierzyciela. Taką rolę spełnia hipoteka, zastaw na rzeczach ruchomych, przewłaszczenie na zabezpieczenie, blokada środków pieniężnych na rachunku bankowym czy kaucja bankowa. W ostatnich latach w praktyce obrotu bankowego dużego znaczenia nabrały jednak formy zabezpieczenia wierzytelności, których przedmiotem nie jest rzecz, lecz określone prawo rozumiane jako przedmiot niematerialny. Przez to pojęcie rozumiane są wszelkie zbywalne prawa o majątkowym charakterze, które przedstawiają dla banku określoną wartość. Wzrastające zainteresowanie prawami jako przedmiotem zabezpieczenia powoduje, iż banki wykorzystują w tym celu znane już naszemu prawu instytucje, a także przenoszą do rodzimego systemu prawnych form zabezpieczeń wierzytelności bankowych nowe, często funkcjonujące jedynie w obrocie międzynarodowym. Do grupy znanych instytucji prawnych należy zaliczyć zastaw, który ma ugruntowaną pozycję w polskim katalogu rzeczowych form zabezpieczeń wierzytelności. Bogata literatura w tym zakresie pozwala stwierdzić, iż zastaw jest w systemie polskiego prawa cywilnego instytucją rozpoznaną i opisaną we wszystkich aspektach. Twierdzenie to odnosi się wyłącznie do zastawu na rzeczach ruchomych. Jak bowiem łatwo zauważyć, brak osobnych regulacji odnoszących się do zastawu na prawach, a literatura dotycząca zastawu nie poświęca osobnego miejsca tej postaci zabezpieczenia. Stąd zrodziła się potrzeba przynajmniej częściowego omówienia problematyki zastawu na prawach.

Przedmiotem opracowania jest zastaw na wierzytelnościach zbywalnych wyłącznie w drodze cesji, wykorzystywany w praktyce bankowej. Powody wyboru przedstawionego tematu są dwa. Pierwszy z nich, wspomniany wcześniej, to fakt, że instytucja zastawu na prawach, mimo coraz częstszego wykorzystania w praktyce, nie doczekała się jeszcze szczegółowego omówienia w literaturze prawniczej. Pojawiły się wprawdzie opracowania instytucji zastawu na prawach, lecz zazwyczaj w ramach szerszego omówienia zabezpieczeń rzeczowych i zawsze obok zastawu na rzeczach ruchomych, który w ostatnich latach niewątpliwie zdominował tematykę poświęconą prawom zastawniczym. Wolą autorki było zawężenie tematu zastawu na prawach tylko do jednej jego postaci, tj. do zastawu na wierzytelnościach zbywalnych w drodze cesji. Zrezygnowano zatem z omówienia zastawu na wierzytelnościach inkorporowanych w papierach wartościowych, takich jak weksle, czeki czy obligacje. Pominięto również problematykę zastawu na udziałach w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, zastawu na akcjach i zastawu na prawach na dobrach niematerialnych. Tak szerokie ujęcie tematu prowadziłoby do zbyt ogólnego opracowania wszystkich instytucji i pominięcia istotnych problemów związanych z poszczególnymi przedmiotami zastawu. Wydaje się również, iż wymienione instytucje - mimo mocnej cywilistycznej podstawy, jaką jest sam zastaw na prawach - bliższe są takim dziedzinom prawa, jak prawo wekslowe, prawo czekowe, prawo spółek handlowych czy prawo autorskie i prawo wynalazcze. Omówienie ustanowienia zastawu na wierzytelnościach w oparciu o reżim cesji skłoni do rozszerzenia tematu o instytucję przelewu. W ten sposób niniejsza praca obejmie dwie instytucje - przede wszystkim zastaw na wierzytelności, lecz z uwzględnieniem przelewu jako sposobu przeniesienia wierzytelności.

Drugim kryterium wyboru tematu pracy był zakres podmiotowy umowy zastawu. Został on bowiem zawężony do obrotu profesjonalnego. Celem pracy jest przedstawienie zastawu na wierzytelnościach stosowanego w praktyce bankowej. W praktyce obrotu bankowego zastaw stanowi jedną z najczęściej wykorzystywanych form zabezpieczeń. Niewątpliwą zaletą prawnego uregulowania tego ograniczonego prawa rzeczowego jest fakt, iż zastaw może przybierać różnorodne formy, co pozwala dostosować zabezpieczenie do konkretnej wierzytelności. Biorąc pod uwagę kryterium przedmiotu i sposobu powstania zastawu, należy wyróżnić zastaw na wierzytelnościach pieniężnych i niepieniężnych oraz zastaw zwykły i rejestrowy. Różnorodność form omawianego zabezpieczenia została dostrzeżona przez banki, które masowo korzystają z zastawu, traktując go jako jedną z podstawowych form zabezpieczenia kredytu. Należy zaznaczyć, iż w praktyce bankowej zastaw był wykorzystywany w formie, która nie była znana innym podmiotom występującym w roli wierzyciela. Do czasu wejścia w życie ustawy z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów poza sektorem bankowym funkcjonował jedynie zastaw posesoryjny, którego ustanowienie wiązało się z przeniesieniem na rzecz wierzyciela przedmiotu obciążonego zastawem. W tym zakresie bankom na mocy art. 308 k.c. przysługiwał przywilej ustanawiania bankowego zastawu rejestrowego, który pozwalał na pozostawienie rzeczy w posiadaniu zastawcy. Powstawał on z chwilą wpisu do rejestru prowadzonego przez bank. W zakresie ustanawiania zastawu na prawach istotne nie było jednak pozostawienie przedmiotu zastawu w posiadaniu zastawcy, gdyż cecha ta nie miała znaczenia przy tego rodzaju zabezpieczeniu, lecz szczególny sposób zaspokojenia przyznany bankom na mocy art. 312 k.c. Pozwalał on na pominięcie przy zaspokojeniu roszczeń banku przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym, których stosowanie w przypadku innych podmiotów było obligatoryjne. Zgodnie z dawnym brzmieniem art. 312 k.c. banki mogły określić w swoich statutach tryb zaspokojenia inny niż egzekucja sądowa. Fakt ten świadczył o tym, iż polski ustawodawca traktował bank odmiennie w systemie podmiotów obrotu cywilnoprawnego. Banki miały wiele przywilejów, nie tylko w zakresie ustanawiania odmiennej formy zastawu, ale również w procesie egzekwowania świadczeń, co było szczególnie istotne dla realizacji zabezpieczenia i tym samym dla zaspokojenia wierzyciela. Do czasu wejścia w życie wspomnianej ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów banki miały prawo wystawiania bankowych tytułów wykonawczych. Stanowiło to znaczący przywilej dla banku wierzyciela, który z pominięciem sądowego postępowania klauzulowego mógł sam bezpośrednio kierować sprawę do postępowania egzekucyjnego. Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów wprowadziła zmiany w zabezpieczeniu i realizacji wierzytelności bankowych, które nie bez powodu określono mianem rewolucyjnych.

Opracowanie zawiera szczegółową analizę przepisów obowiązujących przed wejściem w życie tych zmian i po ich wprowadzeniu. Analiza obejmie również przepisy intertemporalne, których interpretacja - jak pokazała praktyka i orzecznictwo - okazała się jednym z największych problemów związanych z dokonanymi zmianami.

Ograniczenie tematu do sytuacji, gdy tylko bank występuje w roli zastawnika, obok wspomnianych różnic zarówno w zakresie powstania zabezpieczenia, jak i jego egzekucji, spowodowało również konieczność skupienia się wyłącznie na obrocie profesjonalnym, który stawia wyższe wymagania jego uczestnikom. Od 1 stycznia 1998 r. banki masowo korzystają z sądowego zastawu rejestrowego. Jak jednak wskazuje praktyka, ustawa, na której podstawie banki mają prawo do zabezpieczenia wierzytelności w tej formie, jest pod wieloma względami niedoskonała. Jej treść jest zawiła i często wewnętrznie niespójna. Powoduje to, iż jest zgłaszanych wiele wątpliwości w zakresie jej interpretacji. Publikacja ta stara się udzielić odpowiedzi na pytania, które pojawiły się w praktyce wykorzystania zastawu rejestrowego przez banki.

Wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniom praktyki i uzupełniając istniejące w tym zakresie braki w piśmiennictwie, w opracowaniu podjęto próbę analizy części tematu zastawu na prawach, ograniczając się jedynie do wierzytelności zbywanych tylko przez przelew oraz ustanawianych wyłącznie na rzecz banków. Celem pracy jest zatem wypełnienie zaistniałej w tym zakresie luki i przyczynienie się do gruntownego zbadania instytucji we wszelkich możliwych jej formach od powstania zabezpieczenia do momentu zaspokojenia zastawnika. Zakończenie pracy stanowi krótkie podsumowanie tematu wraz z wnioskami de lege lata i de lege ferenda.