Hajn Zbigniew, Zbiorowe prawo pracy. Zarys systemu

Zbiorowe prawo pracy jest szczególną dziedziną prawa. Jego podstawowe instytucje, tj. prawo pracowników i pracodawców do zrzeszania się w celach zawodowych, prawo do rokowań zbiorowych i prawo do strajku są wynikiem walki pracowników o należne im miejsce w społeczeństwie i o prawo do autonomicznego określania warunków pracy w drodze rokowań z pracodawcami. Wymienione prawa nie zostały przyznane przez państwo, lecz uznane przez nie w rezultacie tej walki. Wyrazem wolnościowej natury zbiorowego prawa pracy jest konwencja 87/1948 MOP, która chroni wolności związkowe pracowników i pracodawców wobec państwa i wyznacza standardy tej dziedziny prawa w licznych państwach będących jej sygnatariuszami. Zbiorowe prawo pracy w swoim zasadniczym zrębie określa warunki, na jakich państwo wolności te uznaje.

Tak ukształtowane zbiorowe prawo pracy wykazuje istotne cechy względnie wyodrębnionego systemu norm. Do zasadniczych wyznaczników tego wyodrębnienia należą: regulowanie szczególnego zjawiska zbiorowego występowania pracowników i pracodawców w obronie ich praw i interesów, szczególne znaczenie kategorii interesów zbiorowych, których realizacji prawo to służy, cel równoważenia interesów pracowników i pracodawców i godzenia ich z interesem publicznym, stanowiący główną funkcję tej dziedziny, jej oparcie na wolnościach związkowych i dialogu partnerów społecznych, wyrażającym zasadę kształtowania warunków pracy w drodze uspołeczniania reguł rynkowych przez rokowania zbiorowe, zakres podmiotowy prawa zbiorowego, obejmujący nie tylko pracowników i pracodawców, lecz także inne podmioty świadczące zarobkowo pracę zawodową bez względu na podstawę prawną i wreszcie uznanie, że głównym podmiotem normowanych przez zbiorowe prawo pracy praw i interesów są zbiorowości pracownicze. Opisowi i rozważeniu tej swoistości zbiorowego prawa pracy została poświęcona pierwsza, ogólna część niniejszej książki.

Podstawą konstrukcji części szczególnej opracowania jest wyróżnienie „instrumentalnych” funkcji zbiorowego prawa pracy i uznanie, że służy ono trzem podstawowym celom. Po pierwsze, prawnemu uregulowaniu metod uzgadniania przez pracodawców i przedstawicieli pracowników warunków pracy pracowników. Temu celowi służą przede wszystkim przepisy dotyczące negocjowania warunków pracy i sporów zbiorowych, przedstawione w rozdziałach 5 i 6 niniejszej książki. Ustalaniu warunków pracy służy też w istotnym zakresie wpływanie przez związki zawodowe i organizacje pracodawców na decyzje publiczne (rozdział 6 opracowania). Regulacje zbiorowego prawa pracy opisane w rozdziale 6 mają jednak szersze znaczenie. Umożliwiają one także realizację drugiego celu tego prawa, którym jest wpływanie przez partnerów społecznych na politykę państwa w szeroko rozumianej sferze socjalnej, obejmującej również system zabezpieczenia społecznego i świadczeń socjalnych. Trzecim celem zbiorowego prawa pracy, realizowanym głównie przez przepisy dotyczące uczestnictwa pracowników w zarządzaniu zakładem pracy, jest zapewnienie pracownikom udziału w zarządzaniu zakładem i przedsiębiorstwem (rozdział 7 opracowania). Ta część zbiorowego prawa pracy opiera się na uznaniu, że praca, obok własności, jest samodzielnym tytułem do decydowania o sprawach zakładu i przedsiębiorstwa będących wspólnotami interesów pracowników i pracodawców (właścicieli). Kwestie te zostały przedstawione według „metody funkcjonalnej”, polegającej na ukazaniu w ramach poszczególnych rozdziałów wszystkich prawnych środków i instytucji służących realizacji wyróżnionych funkcji.

Niniejsza książka prezentuje bardziej lub mniej szczegółowo całość materii zbiorowego prawa pracy, co wydaje się jedyną drogą do zrozumienia powiązań i zależności między jego instytucjami. Nie ma ona jednak charakteru podręcznika skupiającego się na przedstawieniu przepisów i przyjętych lub dominujących kierunków ich wykładni, choć je co najmniej sygnalizuje. Głównym celem przedstawianego opracowania jest ukazanie zbiorowego prawa pracy jako spójnego systemu, opartego na wolnościach związkowych, ideologii kształtowania stosunków omawianej dziedziny prawa przez umowy i uzgodnienia między pracodawcami i przedstawicielami pracowników oraz idei pracy jako tytułu do uczestnictwa pracowników w zarządzaniu zakładem pracy. Dlatego w podtytule dodano określenie „zarys systemu”.