Mazowiecka Lidia (red.), Zgwałcenie. Definicja, reakcja, wsparcie dla ofiar

Szanowni Państwo!

Jest dla mnie niekłamanym zaszczytem, że mogę otworzyć dzisiejszą konferencję. Jest bowiem ona poświęcona problematyce o niezwykłej wadze społecznej. Truizmem jest przypominanie, że zgwałcenie jest przestępstwem zawierającym nadzwyczaj dużą dawkę cierpienia ofiary. Cierpienia fizycznego zadanego gwałtem, cierpienia psychicznego wynikającego z upokorzenia i poniżenia, ale również cierpienia społecznego, które wynika z - wciąż powszechnej w Polsce - postawy piętnującej nie tylko sprawcę zgwałcenia, lecz także jego ofiarę. Zgwałcenie ma wymiar indywidualny dotyczący krzywdy konkretnego człowieka, ale dotyczy też jego najbliższych, rodziny. Jednym z priorytetowych zadań prokuratury, jakie przyjęło obecne kierownictwo, było zapewnienie, aby w zakresie przestępstw wywołujących największe szkody fizyczne i moralne ofiar - a do takich należy przestępstwo zgwałcenia - działania prokuratury były w najwyższym stopniu profesjonalne, sprawne i nacechowane empatią. Przejawem realizacji tego zobowiązania jest dzisiejsze spotkanie. Pragnę wspomnieć, że kolejnym z nich jest opracowanie przez Prokuraturę Generalną wytycznych Prokuratora Generalnego dotyczących zasad postępowania prokuratorów oraz innych uprawnionych organów postępowania przygotowawczego w sprawach o zgwałcenia. Gotowy, obszerny projekt tych wytycznych znajduje się obecnie w fazie opiniowania merytorycznych komórek organizacyjnych Prokuratury Generalnej. Jest realna szansa na to, aby po zaopiniowaniu przez te komórki i Krajową Radę Prokuratury wytyczne weszły w życie jeszcze w tym roku.

Właśnie z tych przyczyn w tytule dzisiejszej konferencji znalazła się triada problemów: definicja zgwałcenia, reakcja na nie i wsparcie dla ofiar.

Ocena aktualnego sformułowania definicji przestępstwa zgwałcenia, ocena reakcji organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości na zaistnienie takiego przestępstwa oraz skali wsparcia państwa i organizacji społecznych dla ofiar, której dokonamy w trakcie naszej dwudniowej konferencji, wykaże, czy rzeczywiście konieczne i możliwe są dalsze zmiany ustawowe w tych zakresach.

Chciałbym także, aby wnioski wypracowane w czasie konferencji przełożyły się na poprawienie funkcjonowania organów państwowych odpowiedzialnych za zapobieganie i zwalczanie przestępczości kryminalnej oraz za minimalizowanie negatywnych jej skutków.

Na sali znajdują się przedstawiciele środowisk, którzy z racji wykonywanych zawodów mają bezpośredni kontakt z ofiarą zgwałcenia. To Państwo sędziowie, prokuratorzy, funkcjonariusze Policji, adwokaci. Są z nami również politycy, przedstawiciele rządu i naukowcy, a zatem ci, którzy mają wpływ na kształt i stosowanie prawa. Jest to zatem gremium, które posiada potencjał zrealizowania tego zadania. Wszyscy mamy przecież obowiązek zrobić wszystko, co tylko możliwe, aby zapobiec i ograniczyć wiktymizację wtórną, aby spowodować, że ofiary przestępstw będą traktowane z należnym poszanowaniem ich godności i z empatią.

Pragnę jedynie przypomnieć, że konferencja nieprzypadkowo odbywa się w ramach "16 dni przeciw przemocy wobec kobiet". W tym gronie nie muszę szczegółowo omawiać przyczyn uznania przez ONZ 25 listopada Dniem Eliminacji Przemocy wobec Kobiet oraz idei międzynarodowej kampanii "16 dni działań przeciwko przemocy ze względu na płeć". Szczególnie te dni powinny być przecież poświęcone działaniom zmierzającym do zminimalizowania zarówno zakresu samej przestępczości, jak i dolegliwości dla ofiar procedur wykrywania i osądzania ich sprawców.

Wracając do przejawów aktywności Prokuratora Generalnego na rzecz poprawy efektywności działań organów procesowych w ściganiu przestępczości kryminalnej, w tym także w świetle przestępstw zgwałcenia oraz działań zmierzających do poprawy sytuacji ofiar przestępstw, wspomnieć muszę także o publikacjach wynikających ze współpracy z naszym patronem, wydawnictwem Wolters Kluwer SA. Pozwolę sobie wspomnieć, że do tej pory zostały wydane następujące opracowania dotyczące tej tematyki:

Są one rozpowszechniane wśród prokuratorów, sędziów i przedstawicieli innych środowisk prawniczych.

Na zakończenie chciałbym przypomnieć, że przyjęta została konwencja relacjonowania sesji na żywo przez Internet. Dzięki temu każdy zainteresowany może włączyć się do debaty.

Dziękuję Państwu za przybycie na dzisiejszą sesję. Życzę owocnych obrad i czekam na wnioski, które Prokurator Generalny będzie mógł wykorzystać w dalszej swojej pracy.

Robert Hernand, zastępca Prokuratora Generalnego

Dzień dobry!

Witam wszystkich Państwa bardzo serdecznie na kolejnej już konferencji poświęconej prawom ofiar przestępstw (poprzednio gościł nas w swoich progach Trybunał Konstytucyjny). Konferencji, do współorganizowania której zostaliśmy zaproszeni przez Prokuraturę Generalną oraz niestety nieobecnego dzisiaj, z przyczyn obiektywnych, Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Traktowania.

Dwa lata temu weszły w życie nowelizacje kodeksu karnego i kodeksu postępowania karnego, stanowiące, że wszczynanie śledztw o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej nie będzie uzależnione od wniosku ofiary. Katalizatorem przyjęcia nowelizacji, za którą - warto to podkreślić - głosował cały sejm (od lewej do prawej - co w naszym parlamencie zdarza się bardzo rzadko), był wymóg stawiany przez Konwencję Rady Europy o zwalczaniu i zapobieganiu przemocy wobec kobiet (choć postulaty tego dotyczące pojawiały się już znacznie wcześniej).

Rozumiem, że dzisiejsze spotkanie ma nam pomóc w ocenie, czy zmiana przepisów bardziej zrealizowała nadzieje wnioskodawców, czy też raczej potwierdziły się obawy nie tyle jej przeciwników, ile raczej sceptyków, których przecież również nie brakowało.

Innymi słowy, czy zmiana procedur wprowadzająca konieczność wszczęcia postępowania karnego przez organy ścigania w sytuacji, gdy tylko powezmą one skądkolwiek informację o zgwałceniu, spowodowała, że wzrósł odsetek wykrytych przestępstw tego rodzaju i ukaranych sprawców.

Czy rzeczywiście możemy mówić o tym, że ofiary rzadziej doznawały wtórnej wiktymizacji związanej z kolejnymi kontaktami z organami ścigania i sądem?

Czy wreszcie zorganizowano sprawny i skuteczny system wsparcia gwarantujący ofiarom zrozumienie, poczucie bezpieczeństwa, a także opiekę psychologiczną?

Z docierających do nas informacji wynika, że we wszystkich wymienionych zakresach pozostaje jeszcze bardzo dużo do zrobienia, a sama zmiana przepisów dotykających tak wrażliwej i intymnej sfery człowieka nie mogła załatwić i nie załatwiła problemu.

I tak, jeśli chodzi o uniezależnienie ścigania od woli osoby pokrzywdzonej, to już przed zmianą przepisów występowało przyzwolenie na tzw. ciche cofanie wniosków. Dziś sprawa wygląda podobnie, tyle że zamiast aprobaty dla oświadczenia o cofnięciu wniosku, organy ścigania w imię poszanowania "woli pokrzywdzonych" stwierdzają, że "brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie przestępstwa". Tak jest po prostu łatwiej.

Celem nadal niezrealizowanym jest wzmocnienie wsparcia dla osób pokrzywdzonych. Sporadycznie się bowiem zdarza, by osoby pokrzywdzone informowane były o tym, do kogo wystąpić o pomoc na przykład psychologiczną.

Ograniczenie liczby "okazji", w trakcie których osoby pokrzywdzone mają kontakt z organami ścigania i sądem, miało nastąpić poprzez wprowadzenie zasady jednego przesłuchania. Tymczasem nadal osoba pokrzywdzona opowiada o swojej traumie policjantowi na miejscu zdarzenia, potem temuż samemu w ramach odbierania zawiadomienia o przestępstwie, następnie sądowi i ewentualnie biegłemu, który ma ocenić, czy mówi ona prawdę. Przy czym możliwe jest - co prawda wyjątkowo - kolejne przesłuchanie, gdy wniesie o to sprawca.

Wreszcie nadal pozostaje dyskusyjne to, czy definicja zgwałcenia, zwłaszcza w świetle tzw. konwencji antyprzemocowej, jest optymalna i zasadnie uzależnia zaistnienie zgwałcenia od użycia przez sprawcę przemocy, groźby czy też podstępu.

Mam nadzieję, że uważne pochylenie się przez zaproszonych do udziału w tej konferencji, zarówno badaczy, jak i praktyków, nad istniejącymi problemami pozwoli na precyzyjne zidentyfikowanie tych obszarów, które wymagają zmiany i dookreślenia jej kierunków. Tradycyjnie życzę interesującego i owocnego spotkania.

Danuta Przywara, Prezes Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka