Krupa-Lipińska Katarzyna, Związek przyczynowy jako przesłanka odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych

Nie ulega wątpliwości, że związek przyczynowy stanowi jedno z fundamentalnych zagadnień odpowiedzialności odszkodowawczej. G. Calabresi i J.H. King zauważyli nawet, że każdy, kto zajmuje się czynami niedozwolonymi, zawsze – prędzej czy później – zwraca swoją uwagę wprost na to zagadnienie . Problemy dotyczące związku przyczynowego są najbardziej widoczne i najszerzej omawiane na gruncie odpowiedzialności ex delicto, stąd należy podkreślić, że w niniejszej pracy – zgodnie z jej tytułem – ograniczam się jedynie do zagadnień związanych właśnie z tym rodzajem odpowiedzialności, a pomijam kwestię odpowiedzialności ex contractu. Należy jednak zauważyć, że większość zagadnień dotyczących powiązania kauzalnego regulowana jest identycznie w odniesieniu do obu reżimów odpowiedzialności.

Dotychczas w polskiej literaturze cywilistycznej pojawiły się tylko trzy monografie, dwie autorstwa A. Kocha i jedna – E. Bagińskiej, które w sposób szeroki odniosły się do omawianego zagadnienia. Obie monografie A. Kocha: Związek przyczynowy jako podstawa odpowiedzialności odszkodowawczej w prawie cywilnym oraz Metodologiczne zagadnienia związku przyczynowego w prawie cywilnym zostały opublikowane w 1975 r., czyli nieco ponad 40 lat temu. Znacznie nowszą pozycją jest książka E. Bagińskiej, Odpowiedzialność deliktowa w razie niepewności związku przyczynowego. Studium prawnoporównawcze (2013). Pierwsza z monografii A. Kocha w sposób ogólny (całościowy) omawia kwestię związku przyczynowego, natomiast druga oraz praca E. Bagińskiej skoncentrowane są na poszczególnych zagadnieniach, które go dotyczą. W publikacji Metodologiczne zagadnienia związku przyczynowego w prawie cywilnym Autor przedstawił w głównej mierze zagadnienia filozoficznego rozumienia związku przyczynowego w konfrontacji z jego rozumieniem prawniczym, funkcję i istotę związku przyczynowego, a także ustalenie powiązań przyczynowych dla celów cywilnej odpowiedzialności odszkodowawczej. Z kolei E. Bagińska w monografii Odpowiedzialność deliktowa w razie niepewności związku przyczynowego. Studium prawnoporównawcze skoncentrowała się na analizie kontrowersyjnych obecnie kwestii niepewności powiązania kauzalnego w ramach powiązania conditio sine qua non, w tym w szczególności dotyczących przyczynowości alternatywnej, odpowiedzialności na podstawie teorii utraconej szansy oraz odpowiedzialności częściowej w razie wielości sprawców szkody.

Niniejsza praca stawia sobie zatem za zadanie ogólne omówienie problematyki związku przyczynowego jako przesłanki odpowiedzialności ex delicto. Od wydania publikacji A. Kocha w roku 1975 powstało wiele nowych problemów praktycznych i teoretycznych, z którymi przyszło (lub przyjdzie) się mierzyć polskiemu orzecznictwu. Wymagały one zatem zbadania i opracowania. Inne zaś kwestie należało uaktualnić. Ponadto w dzisiejszym świecie istnieje nie tylko szybki przepływ informacji (w tym prawniczych kazusów), ale także wiedzy o obcych systemach prawnych i przyjętych w nich praktyk orzeczniczych. Niezbędne stało się więc umiejscowienie dorobku polskiej myśli prawniczej i orzecznictwa na tle szerokiego, prawnoporównawczego kontekstu. W tym zakresie praca uwzględnia podstawowe dla badań komparatystycznych nad związkiem przyczynowym systemy prawne, tj. niemiecki, francuski, angielski i amerykański, chociaż zdarzają się także okazjonalne odwołania do innych porządków prawnych, w tym np. do prawa: austriackiego, holenderskiego, belgijskiego, włoskiego, hiszpańskiego, tureckiego czy nawet chińskiego. Oprócz systemów narodowych w pracy uwzględniono także dwa wiodące projekty unifikacyjne prawa czynów niedozwolonych, tzn. Principles of European Tort Law oraz Draft Common Frame of Reference, jako modeli, w kierunku których (z założenia) mają podążać zmiany krajowych regulacji odnoszących się do prawa czynów niedozwolonych.

Książka została podzielona na trzy główne rozdziały, które odzwierciedlają klasyczną analizę związku przyczynowego w prawie. Rozdział pierwszy, ogólnie rzecz ujmując, odnosi się do zagadnień teoretycznoprawnych dotyczących relacji pomiędzy filozoficznym i prawniczym rozumieniem związku przyczynowego. Rozdział drugi poświęcony został testowi conditio sine qua non. Kończący pracę rozdział trzeci odnosi się do zakresu odpowiedzialności i zawiera analizę poszczególnych, głównych teorii przyczynowości, w tym m.in. teorii adekwatności.

W odniesieniu do rozdziału drugiego dotyczącego powiązania conditio sine qua non należy zauważyć, że – po pierwsze – jego systematyka zawiera różne stypizowane konfiguracje powiązań kauzalnych pojawiających się w rzeczywistości i sprawiających (lub mogących sprawiać) problemy przy stosowaniu prawa przez sądy. Odnosi się to przede wszystkim do podrozdziałów: 5 – dotyczącego wielości przyczyn, i 7 – dotyczącego przyczynowości alternatywnej. Jest to nowoczesne podejście metodologiczne do omawiania problematyki naturalnej przyczynowości, stosowane w literaturze zagranicznej i komparatystycznej , a obecnie także w najnowszej literaturze polskiej . Dotychczas jednak tradycyjna doktryna polska daleka była od typizacji różnych stanów faktycznych przy wielości przyczyn, tłumacząc to ich niecelowością. W zamian za to próbowano tworzyć ogólne koncepcje, które byłyby użyteczne w różnych stanach faktycznych . Stanowisko prezentowane w niniejszej pracy – a przeciwne powyższemu, tradycyjnemu – zostało przekonująco uargumentowane przez E. Bagińską, która twierdząc, że kazuistyka staje się tu przydatna i konieczna, odniosła się m.in. do potrzeby systematyzacji ogromu materiału badawczego w tej kwestii; do możliwości budowania na tej podstawie gruntownej analizy dotyczącej zalet i wad poszczególnych rozwiązań systemowych; okoliczności, że niektóre z typów relacji zostały wyodrębnione w doktrynie i orzecznictwie polskim i zagranicznym, stąd ich wyraźne wyróżnienie pozwala na dokonywanie właściwych porównań międzysystemowych oraz że kategoryzacja jest konieczna do delimitacji ewentualnego stosowania nowych koncepcji odszkodowawczych . W pełni podzielam ten pogląd, przyjmując powyższą metodę badawczą.

Druga uwaga dotycząca omawianego rozdziału, a wiążąca się z powyższymi zastrzeżeniami, dotyczy przyjętego w niniejszej pracy nazewnictwa poszczególnych sytuacji kauzalnych. Zarówno w polskiej, jak i w obcej doktrynie istnieją w tym względzie spore różnice, które zdecydowanie zaciemniają obraz rozważań oraz przyjętych lub proponowanych rozwiązań. Stąd też posługiwanie się przeze mnie takimi pojęciami, jak przyczynowość konkurencyjna, kumulatywna, alternatywna, hipotetyczna czy legalne zachowanie alternatywne, należy traktować jako umowne na gruncie niniejszej pracy. Przy każdym podrozdziale znajduje się wskazanie innych określeń niż przyjęte w tekście. W tym miejscu należy zatem wyjaśnić, co w prezentowanej pracy oznaczają poszczególne określenia sytuacji kazualnych:

Trzeci rozdział odnosi się z kolei do drugiego etapu badania powiązania kauzalnego, który wyznacza de facto zakres odpowiedzialności odszkodowawczej. W przeciwieństwie bowiem do pierwszego etapu badania związku przyczynowego (testu conditio sine qua non), drugi etap ma charakter normatywny i związany jest z tzw. policy (polityką prawa). Teorie związku przyczynowego, do których się on odnosi, pozwalają odpowiedzieć na pytanie, czy w okolicznościach danej sprawy określony sprawca powinien ponieść odpowiedzialność za określoną szkodę. Wśród teorii przyczynowości omawiane są kolejno: teoria ekwiwalentności, teoria adekwatności, teoria celu normy, teoria zakresu ryzyka, teoria przewidywalności, teoria związków przyczynowych koniecznych i przypadkowych oraz teoria porównywalnej przyczynowości.

Na zakończenie warto jest jeszcze raz podkreślić, że celem stawianym niniejszej pracy jest całościowe omówienie rozbudowanej problematyki związku przyczynowego jako przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej ex delicto. Mnogość i wielopłaszczyznowość zagadnień powoduje, że siłą rzeczy niektóre kwestie będą mogły być jedynie zasygnalizowane, niemniej wyrażam głęboką nadzieję, że postawiony cel badawczy udało mi się zrealizować.

Niniejsza monografia stanowi skróconą i uaktualnioną wersję rozprawy doktorskiej obronionej w 2016 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W tym miejscu chciałabym złożyć serdeczne podziękowania i wyrazy wdzięczności za inspirację do zajęcia się tematyką związku przyczynowego, okazane wsparcie naukowe oraz życzliwość przy przygotowywaniu tej pracy mojej Promotor – Pani Profesor Ewie Bagińskiej oraz Panu Profesorowi Mirosławowi Nesterowiczowi, dzięki któremu poświęciłam się pracy naukowej. Chciałabym także podziękować dwóm recenzentom mojej pracy doktorskiej – Panu Profesorowi Tomaszowi Sokołowskiemu oraz Panu Profesorowi Eugeniuszowi Kowalewskiemu – za cenne uwagi i sugestie.