3336/2016 - Niereagowanie kuratoriów na zjawisko przemocy i agresji w placówkach oświatowych.

Ustawa o systemie oświaty nakłada na szkoły i placówki obowiązek podejmowania niezbędnych działań w celu tworzenia optymalnych warunków realizacji działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz zapewnienia każdemu uczniowi warunków niezbędnych do jego rozwoju 1 . Wymagania wobec szkół i placówek dotyczące realizacji ww. działań są określone w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 6 sierpnia 2015 r. 2 i obejmują szerokie spektrum zagadnień związanych z zapewnieniem uczniom (wychowankom) bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego, kształtowaniem relacji między członkami społeczności szkolnej oraz wdrażaniem działań antydyskryminacyjnych, rozumianych nie tylko jako działania zapobiegające nierównemu traktowaniu, lecz również wynikającym z niego wszelkim formom przemocy. Spełnianie tych wymagań jest sprawdzane w procesie nadzoru pedagogicznego przez kuratorów oświaty, zgodnie z kierunkami polityki oświatowej państwa ustalanymi na każdy rok szkolny przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania. 3

Odpowiadając na szczegółowe pytania Pani Poseł uprzejmie wyjaśniam.

Ad. 1.

Zapewnienie szeroko rozumianego bezpieczeństwa dzieci i młodzieży, w tym przeciwdziałanie dyskryminacji i przemocy, stanowi jeden z priorytetów w polityce oświatowej państwa, co znajduje odzwierciedlenie w określanych przez Ministra Edukacji Narodowej na każdy rok szkolny podstawowych kierunkach realizacji polityki oświatowej państwa 4 . Działania Ministra Edukacji Narodowej w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa w szkołach, uwzględniające także przeciwdziałanie wszelkim przejawom dyskryminacji, są prowadzone dwutorowo. Z jednej strony polegają one na zapewnieniu systemowych rozwiązań legislacyjnych gwarantujących bezpieczne warunki kształcenia, wychowania i opieki, z drugiej zaś - na podejmowaniu działań wspierających szkoły (placówki) w wypełnianiu ich funkcji wychowawczej i opiekuńczej.

Kwestie związane z zapewnieniem bezpiecznych warunków nauki, wychowania i opieki w szkołach i placówkach systemu oświaty uregulowano kompleksowo w przepisach ustawy o systemie oświaty oraz aktach wykonawczych.

Zadania wychowawcze szkoły, odpowiednie dla poszczególnych etapów kształcenia i typów szkół, określono w podstawie programowej kształcenia ogólnego 5 . Ponieważ miejscem bezpośrednich oddziaływań wychowawczych i profilaktycznych dostosowanych do potrzeb oraz oczekiwań uczniów i uczennic, a także ich rodziców i opiekunów jest szkoła (placówka), istotne znaczenie dla realizacji celów wychowawczych, w tym profilaktycznych, mają dwa dokumenty uchwalane w każdej szkole przez radę rodziców w porozumieniu z radą pedagogiczną 6 :

* program wychowawczy szkoły obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze wychowawczym skierowane do uczniów, realizowany przez nauczycieli,

* program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego środowiska, obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze profilaktycznym skierowane do uczniów, nauczycieli i rodziców.

Do podstawowych form działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły należy udzielanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej 7 uczniom, ich rodzicom i nauczycielom adekwatnie do zdiagnozowanych potrzeby. Odpowiednie formy tej pomocy obowiązany jest organizować dyrektor szkoły (placówki), na zasadach określonych w przepisach o pomocy psychologiczno-pedagogicznej 8 , we współpracy, m.in., z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, w tym poradniami specjalistycznymi, placówkami doskonalenia nauczycieli i organizacjami pozarządowymi, a także innymi instytucjami działającymi na rzecz rodziny, dzieci i młodzieży.

W celu osiągnięcia wysokiej skuteczności i efektywności w realizacji zadań wychowawczych i profilaktycznych zapewniono szkołom kompleksowe wsparcie w ramach dwóch programów rządowych: Rządowy program na lata 2014-2016 "Bezpieczna i Przyjazna Szkoła" oraz Rządowy program wspomagania w latach 2015-2018 organów prowadzących szkoły w zapewnieniu bezpiecznych warunków nauki, wychowania i opieki w szkołach "Bezpieczna+".

W ramach programu "Bezpieczna i Przyjazna Szkoła" w roku 2016 odbędzie się osiem konferencji wojewódzkich, podczas których zostanie przedstawione zagadnienie tworzenia bezpiecznej i przyjaznej szkoły (placówki) w oparciu o wychowanie ku wartościom, ich urzeczywistnienie i promocję wzorców osobowych młodzieży.

Program "Bezpieczna+" skupia się na rozwijaniu współpracy szkół z organizacjami pozarządowymi, stowarzyszeniami i innymi organizacjami, organizacjami harcerskimi, których celem statutowym jest działalność wychowawcza albo rozszerzanie i wzbogacanie form działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej szkoły (placówki), a także z instytucjami zajmującymi się sprawami bezpieczeństwa oraz kształtowaniem postaw i nawyków bezpiecznego zachowania. Celem programu jest w szczególności podniesienie szkolnych standardów bezpieczeństwa, w tym doskonalenie procedur postępowania w sytuacjach kryzysowych oraz włączanie rodziców uczniów w działania dotyczące bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni.

Szeroki wybór materiałów informacyjnych, dydaktycznych i szkoleniowych, a także publikacji dotyczących poprawy bezpieczeństwa i przeciwdziałania agresji i przemocy oferuje Ośrodek Rozwoju Edukacji na stronie internetowej www.ore.edu.pl w zakładce "Bezpieczna szkoła". Znajdują się tam - na bieżąco uaktualniane - przykładowe programy profilaktyczne z zakresu przeciwdziałania agresji i przemocy, procedury interwencyjne w szkole, scenariusze zajęć z zakresu kształtowania umiejętności psychospołecznych w praktyce szkolnej, poradniki dla nauczycieli, rodziców i samorządowców, a także praktyczne wskazówki, gdzie szukać pomocy w sytuacjach kryzysowych.

Kompendium wiedzy na temat bezpieczeństwa w różnych jego aspektach, w tym również w obszarze przeciwdziałania agresji i przemocy, można znaleźć na portalu Ministerstwa Edukacji Narodowej www.bezpiecznaszkola.men.gov.pl.

Ad. 2.

Zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki podlega nadzorowi pedagogicznemu kuratora oświaty. Nadzór pedagogiczny realizowany jest przez wykonywanie zadań i czynności określonych w art. 33 ustawy o systemie oświaty w trybie planowych lub doraźnych działań: ewaluacji i kontroli.

Kuratorzy oświaty - w każdym przypadku - w związku z informacją pozyskaną od podmiotów zewnętrznych (np. rodziców, uczniów, nauczycieli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, prokuratury) w zakresie dotyczącym bezpieczeństwa uczniów, podejmują działania w trybie kontroli doraźnych. Organ nadzoru pozyskując informacje o konkretnych przypadkach dręczenia ucznia podejmuje działania w celu ustalenia stanu faktycznego i na tej podstawie, w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości, wydaje dyrektorowi stosowne zalecenia dotyczące zapewnienia bezpieczeństwa psychicznego i fizycznego uczniom. Z przekazywanych do MEN informacji o wynikach i wnioskach z nadzoru pedagogicznego sprawowanego przez kuratorów oświaty w danym roku szkolnym wynika, że tematyka dotycząca zapewnienia uczniom bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki corocznie jest przedmiotem licznych kontroli doraźnych przeprowadzanych w szkołach i placówkach przez kuratorów oświaty.

Kuratorzy oświaty są zobowiązani również do realizacji kontroli planowych, zgodnie z ustalonymi przez Ministra Edukacji Narodowej na dany rok szkolny podstawowymi kierunkami realizacji polityki oświatowej państwa. Zagadnienie bezpieczeństwa było przedmiotem realizowanych kontroli planowych, m.in. w zakresie:

* "Zapewnienia uczniom bezpieczeństwa w czasie pobytu w szkole" - rok szkolny 2013/2014;

* "Prawidłowość prowadzonych przez szkołę działań wychowawczych i zapobiegawczych wśród dzieci i młodzieży zagrożonej uzależnieniem" - rok szkolny 2014/2015.

Przepisy ustawy o systemie oświaty 9 zobowiązują dyrektora szkoły/placówki do powiadomienia, w terminie 30 dni od dnia otrzymania zaleceń po przeprowadzeniu kontroli, a w przypadku wniesienia zastrzeżeń, w terminie 30 dni od dnia otrzymania pisemnego zawiadomienia o nieuwzględnieniu zastrzeżeń:

Minister Edukacji Narodowej określił wymagania 10 dla szkół i placówek, których realizacja spełnianie jest obowiązkiem szkoły, a sposób, w jaki są realizowane zależy od jej autonomicznych decyzji.

Dostrzegając istotę funkcji wychowawczej szkoły, w tym potrzebę zapewnienia uczniom/wychowankom bezpieczeństwa, kształtowania postaw społecznych i moralnych i przeciwdziałania zjawiskom patologii wśród dzieci i młodzieży zostało określono wymaganie pn.: Kształtowane są postawy i respektowane normy społeczne, w którego charakterystyce wskazano, że pożądanym działaniem jest, aby w szkole lub placówce, wspólnie z uczniami i rodzicami, analizować podejmowane działania wychowawcze i profilaktyczne, w tym mające na celu eliminowanie zagrożeń oraz wzmacnianie właściwych zachowań, a także oceniać ich skuteczność oraz, w razie potrzeby, modyfikować. Wymagane jest aby "szkoła lub placówka realizowała działania wychowawcze i profilaktyczne, które są dostosowane do potrzeb uczniów i środowiska oraz aby zasady postępowania i współżycia w szkole lub placówce były "uzgodnione i przestrzegane przez uczniów, pracowników szkoły i rodziców". Ponadto, szkoły i placówki są zobowiązane realizować "działania antydyskryminacyjne obejmujące całą społeczność szkoły lub placówki."

Prowadzenie skutecznych działań edukacyjnych i wychowawczych wymaga współdziałania szkoły (uczniów, nauczycieli) i rodziców, dlatego wśród wymagań wobec szkół i placówek znalazło się również wymaganie pn.: Rodzice są partnerami szkoły lub placówki.

Oceny działań szkoły w zakresie bezpieczeństwa kurator oświaty dokonuje w toku przeprowadzanych w szkołach ewaluacji zewnętrznych poprzez sprawdzenie spełniania przez szkoły i placówki ww. wymagania. Istotne jest, że w badaniu tym źródłem danych niezbędnych do ustalenia spełnienia wymagania są przede wszystkim:

* opinie uczniów, rodziców, nauczycieli i dyrektora szkoły oraz

* wypowiedzi ww. członków społeczności szkolnej wyrażone w anonimowych ankietach.

Analiza dokumentacji szkolnej dokonywana podczas ewaluacji stanowi dla wizytatorów jedynie uzupełniające źródło danych.

Wyniki ewaluacji prowadzonych w zakresie wymagania Kształtowane są postawy i respektowane normy społeczne pozwalają nie tylko na stwierdzenie, czy dana szkoła lub placówka spełnia to wymaganie, ale stanowią też diagnozę sytuacji w tym zakresie. Są jednocześnie punktem wyjścia działań szkoły w zakresie zapewniania bezpieczeństwa uczniom, zidentyfikowania patologii wśród dzieci i młodzieży szkolnej oraz przeciwdziałania tym zjawiskom.

Ad. 3.

Fundamentalne znaczenie dla opracowania i realizacji w szkołach programów wychowawczych ma przede wszystkim jakość współpracy, wzajemne zaufanie i wzajemne relacje między nauczycielami i rodzicami uczniów. Rodzice muszą być stale obecni w szkole, a szkoła ma za zadanie wspierać rodziców w wychowywaniu dzieci. Potrzebni są oni swoim dzieciom, ale przede wszystkim nauczycielom i dyrektorom, jako odpowiedzialni partnerzy. Właściwym sposobem na wzrost zaufania rodziców do pracowników pedagogicznych w szkołach, placówkach i instytucjach nadzoru pedagogicznego jest szeroko rozumiany dialog w środowiskach szkolnych, współpraca z uczniami i rodzicami oraz udostępnianie informacji o działaniach podejmowanych dla wzmocnienia bezpieczeństwa i profilaktyki zagrożeń.

W ostatnich latach Ministerstwo Edukacji Narodowej podejmowało wiele działań służących zarówno poprawie bezpieczeństwa uczniów w szkołach i placówkach, jak też wzrostowi świadomości uczniów i rodziców w zakresie praw dotyczących edukacji dzieci. W tym celu m.in.:

1. Minister Edukacji Narodowej uwzględnił zagadnienie zdrowia i bezpieczeństwa uczniów oraz przeciwdziałania przemocy i dyskryminacji jako działania priorytetowe w kierunkach realizacji polityki oświatowej państwa w kolejnych latach szkolnych:

* 2012/2013 - Wzmacnianie bezpieczeństwa w szkołach i placówkach oświatowych;

* 2013/2014 - Działania szkoły na rzecz zdrowia i bezpieczeństwa uczniów;

* 2014/2015 - Profilaktyka agresji i przemocy w szkołach;

* 2015/2016 - Wzmacnianie bezpieczeństwa dzieci i młodzieży ze szczególnym uwzględnieniem dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w MOW, MOS, SOWS, SOW i ośrodkach rewalidacyjno-wychowawczych.

2. Publikowane są na stronie internetowej Ministerstwa Edukacji Narodowej i kuratoriów oświaty istotne informacje dotyczące bezpieczeństwa dzieci i młodzieży oraz możliwości kontaktu z pracownikami, w tym numery telefonów przydatne dla dzieci, młodzieży i rodziców.

Ad. 4.

Zapewnienie bezpieczeństwa dzieci i młodzieży wymaga prowadzenia systemowych, długofalowych działań mających na celu zapobieganie zachowaniom problemowym, przeciwdziałanie i ograniczenie przestępczości dzieci i młodzieży, w szczególności w szkołach, w tym przeciwdziałanie dyskryminacji i przemocy rówieśniczej, z uwzględnieniem cyberprzemocy. Działania szkół i placówek w tym obszarze są kontrolowane systematycznie w ramach nadzoru pedagogicznego sprawowanego przez kuratorów oświaty. Należy jednak zauważyć, iż swobodę działania kuratorów oświaty ograniczają gwarancje autonomii szkoły zawarte w art. 34b ustawy o systemie oświaty. Przepis ten stanowi, iż organ prowadzący szkołę lub placówkę, a w zakresie działalności dydaktyczno-wychowawczej i opiekuńczej również organ sprawujący nadzór pedagogiczny, mogą ingerować w działalność szkoły lub placówki wyłącznie w zakresie i na zasadach określonych w ustawie.

Zadania wychowawcze szkoły powinny stanowić podstawę i główny tytuł współpracy między rodzicami i szkołą. Efektem tej współpracy powinno być zwiększenie efektywności i jakości pracy nauczycieli, wzbogacanie życia szkolnego, tworzenie podstaw do współdziałania wszystkich społecznych organów szkoły, a w konsekwencji wzrost poczucia bezpieczeństwa w środowisku szkolnym. Głównym obowiązkiem szkoły, rodziny i społeczeństwa XXI wieku jest wychowanie młodego pokolenia do wartości, odpowiedzialności, współpracy i wzajemnego szacunku. Obowiązkiem jest także kształtowanie postaw patriotycznych, obywatelskich, poczucia tożsamości i świadomości narodowej, kulturowej i indywidualnej. Zatem partnerstwo oraz budowanie dobrych relacji między rodzicami, nauczycielami i uczniami są niezbędne, abyśmy ten obowiązek mogli spełnić. Jeśli w naszych szkołach, rodzinach i środowiskach mają nastąpić rzeczywiste zmiany w sferze wychowania, liderzy różnych grup muszą chcieć i potrafić angażować się w dialog i analizować możliwości działań w celu poprawy sytuacji.

Realizacja wychowawczej roli szkoły to jeden z istotnych obszarów zakończonej powszechnej debaty pn. "Uczeń - Rodzic - Nauczyciel. Dobra Zmiana", a także wojewódzkich debat oświatowych, gdzie jednym z czterech tematów przewodnich było bezpieczeństwo. Do udziału w debatach zaproszeni byli eksperci, samorządowcy, nauczyciele, uczniowie, rodzice i wszystkie osoby zainteresowane stanem polskiej edukacji. Wyniki debat stanowią cenne źródło informacji dotyczących kształcenia i wychowania oraz zapewnienia bezpieczeństwa uczniom i uczennicom w szkołach i placówkach.