DOK/WPR/0735/3/4/2014/PM - Przekroczenie na rachunku bankowym.

W nawiązaniu do pisma Związku Banków Polskich z 7 marca 2014 r. (data wpływu do UKNF 17 marca 2014 r.) przekazuję następujące stanowisko.

Komisja Nadzoru Finansowego przeanalizowała zaprezentowane przez ZBP wątpliwości i spostrzeżenia dotyczące ustaleń i konkluzji podniesionych w treści wystąpienia organu nadzoru.

Komisja Nadzoru Finansowego podtrzymuje swe stanowisko w kwestii przekroczenia kwoty środków zgromadzonych na rachunku bankowym. W szczególności KNF podtrzymuje stwierdzenie, iż konstrukcja jurydyczna umowy rachunku bankowego zakłada jedynie zerowy albo dodatni stan środków na rachunku. Należy zauważyć, iż stanowisko to nie jest odosobnione i jest podzielane zarówno przez przedstawicieli doktryny, jak również w orzecznictwie sądowym. Dla przykładu można przytoczyć np. treść uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z 2 października 2008 r. (II CSK 212/08), gdzie stwierdzono, iż: "W doktrynie przeważa stanowisko, że umowa rachunku bankowego nie przewiduje możliwości powstania na rzecz posiadacza rachunku salda ujemnego i zakłada jedynie saldo dodatnie lub zerowe. Wynika to z natury stosunku rachunku bankowego i nawiązania w art. 726 k.c. do konstrukcji depozytu nieprawidłowego. Posiadacz rachunku powierza bankowi swoje pieniądze, a uzyskuje w zamian za to wierzytelność do banku o zwrot tej samej wartości, lecz tylko do wysokości zgromadzonych na rachunku środków, powiększonych ewentualnie o umowne odsetki. Przekroczenie stanu środków na rachunku bez zgody banku jako rezultat wadliwych dyspozycji posiadacza rachunku stanowi naruszenie postanowień umowy. Może także polegać na uzgodnionym w drodze oddzielnej umowy kredytowej wykorzystaniu środków pieniężnych przekraczających wysokość środków powierzonych bankowi przez posiadacza rachunku".

Konsekwencją takiego stanowiska jest uznanie, iż to na banku spoczywa obowiązek odmowy realizacji transakcji, której skutkiem byłoby przekroczenie salda rachunku. Wypełnienie tego obowiązku wymaga zapewnienia przez bank odpowiednich mechanizmów (w tym procedur i zabezpieczeń technicznych) zapobiegających bezumownemu przekroczeniu salda rachunku.

Związek Banków Polskich wyraził stanowisko, iż również klient winien czuwać nad stanem środków dostępnych na jego rachunku bankowym i przytoczył treść Rekomendacji Rady ds. Systemu Płatniczego w zakresie bezpieczeństwa kart zbliżeniowych (pkt 1.5). Zgodnie z przytoczoną rekomendacją wydawca karty płatniczej z funkcją zbliżeniową powinien poinformować klienta o tym, że korzystanie z funkcjonalności zbliżeniowej może spowodować przekroczenie dostępnego salda rachunku, jak również o konieczności dołożenia przez niego należytej staranności w celu ograniczenia wystąpienia tego typu przekroczenia. Bez wątpienia posiadanie wiedzy o bieżącym saldzie rachunku leży w interesie posiadacza rachunku. Niemniej jednak należy zauważyć, iż obowiązujące przepisy prawa nie nakładają na posiadaczy rachunków obowiązku bieżącego weryfikowania salda rachunku. Należy podkreślić, iż ewentualne nieuzgodnione indywidualnie postanowienia wzorca umowy zawieranej z konsumentami, nakładające określone obowiązki na konsumentów w tym zakresie winny być oceniane w kontekście regulacji instytucji niedozwolonych postanowień umownych.

Należy również stwierdzić, iż w wielu przypadkach posiadacze rachunków mogą mieć w praktyce olbrzymią trudność z ustaleniem aktualnego salda rachunku, w szczególności jeżeli na tym rachunku księgowane są liczne transakcje obciążające i uznające ten rachunek. Jak się wydaje, w niektórych sytuacjach nawet sprawdzenie przez posiadacza salda rachunku bezpośrednio przed zleceniem transakcji płatniczej nie gwarantuje, że dokonanie tej transakcji nie spowoduje przekroczenia salda. Dla przykładu może zaistnieć następująca sytuacja. Klient banku dokonuje jednej lub kilku transakcji kartowych, których łączna kwota nie powoduje przekroczenia salda rachunku. Transakcje te realizowane były w trybie offline (klient z zasady nie otrzymuje informacji, w jakim trybie transakcje są realizowane i nie ma wpływu na czas ich realizacji). Następnie w krótkim czasie klient bezpośrednio w oddziale banku lub za pomocą bankowości elektronicznej sprawdza saldo rachunku i po ustaleniu kwoty dostępnych na rachunku środków dokonuje transakcji, która spowodować ma osiągnięcie zerowego salda rachunku (np. wypłaca w oddziale banku wszystkie dostępne środki). Dopiero po zrealizowaniu tej transakcji napływają do Banku informacje o dokonanych uprzednio przez posiadacza transakcjach kartowych w trybie offline, których zaksięgowanie oznacza powstanie przekroczenia salda rachunku.

Należy zauważyć, iż organ nadzoru nie wyrażał stanowiska, iż istnieje generalny prawny zakaz umożliwiania klientom przekraczania przez nich salda rachunku, w tym przez dokonywanie transakcji w trybie offline. W piśmie z 24 stycznia 2014 r. KNF wyraziła stanowisko, iż ewentualna praktyka stosowania w zakresie rachunków bankowych konstrukcji bezumownego przekroczenia salda rachunku jest niedopuszczalna. Jednocześnie KNF wyraziła stanowisko w kwestii oceny prawidłowości umownego dopuszczania możliwości przekraczania salda rachunku i zamieszczania w treści zawieranej umowy rachunku bankowego stosownych postanowień. W szczególności organ nadzoru za niedopuszczalną uznał praktykę narzucania przez banki możliwości powstania przekroczenia salda rachunku poprzez wprowadzenie odpowiednich postanowień w treści wzorca umowy, który wiąże posiadacza rachunku na zasadach określonych w art. 384 k.c. Zdaniem Komisji Nadzoru Finansowego umowa dopuszczająca możliwość powstania przekroczenia salda rachunku, w której postanowienia dotyczące instytucji przekroczenia zawarte zostały w treści wzorca umowy, winna być oceniana w kontekście jej zgodności z zasadami współżycia społecznego. W przypadku umów zawieranych z konsumentami postanowienia wprowadzające instytucję przekroczenia salda rachunku winny być również oceniane w świetle art. 385¹ i art. 385³ pkt 7 k.c. Ocena taka winna być dokonana w każdym przypadku wprowadzania tego typu postanowień, bez względu na przyczynę powstania przekroczenia salda rachunku.

Jak wskazano w piśmie z 24 stycznia 2014 r., analiza przepisów ustawy z 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz. U. Nr 126, poz. 715, z późn. zm.) wskazuje, iż instytucja przekroczenia jest instytucją umowną o wyraźnym kredytowym charakterze. Zgodnie z art. 34 ustawy o kredycie konsumenckim jeżeli możliwe jest przekroczenie salda rachunku oszczędnościowo- -rozliczeniowego, umowa powinna zawierać m.in. stopę oprocentowania kredytu i warunki jej zmiany (art. 34 ustawy). Przytoczony przepis wskazuje również jednoznacznie, iż instytucja przekroczenia nie jest obligatoryjnym elementem umowy rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego. Niemniej jednak aby instytucja przekroczenia salda rachunku oszczędnościowo- -rozliczeniowego mogła być stosowana, to musi być ona - przynajmniej w pewnym zakresie - uregulowana w umowie. Postanowienia umowne w tym zakresie winny być oceniane w kontekście obowiązujących przepisów prawa, w tym w szczególności przepisów regulujących kwestię niedozwolonych postanowień umowy. Dopuszczenie do przekroczenia przez konsumenta salda rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego bez uregulowania w umowie dopuszczalności przekroczenia salda i wskazania określonych kwestii stanowi naruszenie przepisów ustawy o kredycie konsumenckim, czego konsekwencją jest tzw. sankcja kredytu darmowego.

Komisja Nadzoru Finansowego zauważyła w piśmie z 24 stycznia 2014 r., że ustawa o kredycie konsumenckim nie wprowadza maksymalnego dopuszczalnego limitu przekroczenia salda rachunku, jednakże jednocześnie w przypadku dopuszczenia w umowie przekroczenia tego salda kredytodawca nie ma obowiązku dokonywania oceny ryzyka kredytowego konsumenta. Brak wprowadzenia adekwatnej maksymalnej kwoty przekroczenia mógłby generować istotne ryzyko nie tylko dla banków, ale również dla posiadaczy rachunków bankowych w zakresie możliwości spłaty powstałego zadłużenia z tytułu przekroczenia salda rachunku. Można sobie wyobrazić sytuację, że przekroczenie w indywidualnych przypadkach nie będzie wynosić kilkudziesięciu lub kilkuset złotych, ale wielokrotność miesięcznych dochodów konsumenta. Stąd też zaniechanie w zakresie umownego wprowadzenia maksymalnej wysokości przekroczenia winno być zdaniem KNF poddane ocenie w kontekście regulacji art. 58 ust. 1 k.c., tj. czy taka czynność prawna nie ma na celu obejścia ustawy.

Komisja Nadzoru Finansowego jest również świadoma pewnych uwarunkowań systemów płatniczych, na które wskazał ZBP w swym piśmie. Niemniej jednak należy zauważyć, iż uwarunkowania te nie mogą uzasadniać nieprzestrzegania powszechnie obowiązujących przepisów prawa, jak również nie mogą uzasadniać niezapewnienia odpowiedniego poziomu ochrony słusznych interesów odbiorców usług finansowych, w tym w szczególności klientów posiadających status konsumentów. Organ nadzoru zwraca uwagę na różne czynniki ryzyka (zarówno prawnego, jak i reputacyjnego) związane w szczególności ze stosowaniem postanowień umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnionych indywidualnie w zakresie przekraczania salda rachunku. W celu zapobieżenia wystąpieniu w przyszłości w tym obszarze ewentualnych poważnych problemów zasadne jest podjęcie odpowiednich działań ze strony banków.