SPS-023-14397/13 - Bankowy tytuł egzekucyjny i nakaz zapłaty na podstawie wyciągu z ksiąg bankowych.

Ustawodawca przyznał bankom prawo do wystawiania bankowych tytułów egzekucyjnych (BTE), przy czym zasady, warunki i tryb, w jakich mogą one realizować to uprawnienie, są wyraźnie sprecyzowane w ustawie - Prawo bankowe oraz w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego. Trzeba podkreślić, iż wystawienie bankowego tytułu egzekucyjnego na podstawie ksiąg banków lub innych dokumentów związanych z dokonywaniem czynności bankowych oraz uzyskanie dla niego sądowej klauzuli wykonalności obwarowane jest wieloma ograniczeniami i wymogami. Wśród podstawowych przesłanek, których spełnienie warunkuje wystawienie bankowego tytułu egzekucyjnego, należy wymienić: wymagalność roszczenia banku, tj. upływ terminu spłaty zadłużenia i pozostawanie dłużnika w zwłoce ze spłatą należności bankowi, uprzednią zgodę dłużnika na poddanie się egzekucji na rzecz banku wyrażoną w formie pisemnego oświadczenia wraz z określeniem kwoty, do której poddaje się egzekucji, oraz ostateczny termin, do którego bank może wystawić BTE, możliwość skierowania BTE przeciwko ściśle określonemu kręgowi podmiotów, tj. dłużnikowi banku, z którym bank dokonał bezpośrednio czynności bankowej, oraz przeciwko dłużnikowi z tytułu zabezpieczenia tej czynności lub osobie, która przejęła dług wynikający z tej czynności, określenie w BTE danych zawartych w art. 96 ust. 2 Prawa bankowego (m.in. wysokość zobowiązań dłużnika wraz z odsetkami i terminami ich płatności, oznaczenie czynności bankowej, z której wynikają dochodzone roszczenia), opatrzenie BTE datą, pieczęcią banku oraz podpisami osób upoważnionych do działania w jego imieniu, jak również oświadczeniem o wymagalności roszczenia.

Bankowy tytuł egzekucyjny spełniający powyższe wymagania merytoryczne i formalne wraz z załączonym oświadczeniem dłużnika o poddaniu się egzekucji może stanowić podstawę do wystąpienia przez bank do sądu o nadanie klauzuli wykonalności.

W odniesieniu do zagadnienia środków ochrony prawnej przysługujących osobom, wobec których może być skierowana egzekucja na podstawie BTE, dłużnik może jeszcze przed wystawieniem tytułu egzekucyjnego wytoczyć przeciwko bankowi powództwo w trybie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego, podnosząc zarzut nieważności albo bezskuteczności złożonego oświadczenia. Bankowy tytuł egzekucyjny zaopatrzony w sądową klauzulę wykonalności nie ma takiej mocy prawnej jak prawomocny wyrok sądowy, nie korzysta z tzw. powagi rzeczy osądzonej i dłużnik ma prawo wnieść zażalenie na postanowienie sądu co do nadania klauzuli wykonalności. Dłużnik, który kwestionuje istnienie długu lub jego wysokość, ma prawo wytoczenia przed sądem powództwa przeciwegzekucyjnego, żądając pozbawienia wykonalności bankowego tytułu egzekucyjnego w całości lub w części, zgodnie z art. 840 Kodeksu postępowania cywilnego. W związku z wytoczonym powództwem może przeczyć zdarzeniom, na których oparto wydanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu, jak również powoływać się na zdarzenia po powstaniu tytułu egzekucyjnego, wskutek których jego zobowiązanie wobec banku wygasło albo nie może być egzekwowane. Dłużnikowi, wobec którego skierowano egzekucję na podstawie wystawionego BTE z naruszeniem prawa, przysługuje roszczenie do banku o odszkodowanie w pełnym zakresie poniesionej szkody z tytułu wszczętej egzekucji.

Warto zauważyć, że w wyroku z dnia 26 stycznia 2005 r., sygn. akt P 10/04, Trybunał Konstytucyjny m.in. uznał, że instytucja bankowych tytułów egzekucyjnych nie narusza konstytucyjnej gwarancji prawa do sądu. Bankowy tytuł egzekucyjny, jak stwierdził trybunał, nie może być uznany za instytucję naruszającą gwarancje prawa do sądu ze względu na samą możliwość dopuszczenia do postępowania egzekucyjnego bez uprzedniego rozstrzygnięcia sądowego co do meritum sprawy. W tym kontekście Trybunał Konstytucyjny wskazał na obowiązujące przepisy art. 777 § 1 pkt 4 i 5 Kodeksu postępowania cywilnego jako instytucji ogólnej o powszechnym zastosowaniu, przewidującej możliwość dobrowolnego poddania się dłużnika egzekucji na podstawie wcześniejszego oświadczenia złożonego wierzycielowi. Tego rodzaju oświadczenie złożone w formie aktu notarialnego bez konieczności rozpoznawania sprawy w postępowaniu sądowym stanowi tytuł egzekucyjny, na podstawie art. 777 § 1 pkt 4 i 5 Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.).

Istota przywileju bankowego tytułu egzekucyjnego sprowadza się zatem do formy, w jakiej może nastąpić poddanie się przez dłużnika egzekucji. W tym wypadku bowiem, inaczej niż na podstawie powszechnych reguł proceduralnych, nie jest wymagana forma aktu notarialnego, ale wystarczy pisemne oświadczenie dłużnika w związku z dokonywaną czynnością bankową.

Odnosząc się do poruszonej przez posła kwestii ewentualnych zmian prawnych mających na celu ograniczenie zakresu stosowania bankowych tytułów egzekucyjnych, należy podnieść, że ustawodawca, jak wyżej wskazano, przyznał bankom przedmiotowe uprawnienie w związku z wykonywaniem czynności bankowych. Katalog czynności bankowych określają przepisy art. 5 ustawy - Prawo bankowe i czynności te nie są różnicowane, traktowane przez ustawodawcę w sposób odmienny, jeśli chodzi o możliwość dochodzenia przez bank roszczeń na podstawie bankowego tytułu egzekucyjnego. Niezbędną przesłanką dla zastosowania ww. instrumentu jest bowiem istnienie należności banku (przy spełnieniu innych ustawowych wymogów wystawienia BTE), a nie kryterium charakteru/rodzaju czynności bankowej.

Należy zauważyć, że rezygnacja z trybu dochodzenia roszczeń banku z wykorzystaniem BTE w odniesieniu do wybranych czynności bankowych skutkowałaby wydłużeniem procedury dochodzenia roszczeń. Trzeba podnieść, że możliwość przeprowadzenia sprawnej egzekucji należności banku, jaką co do zasady zapewnia instrument bankowego tytułu egzekucyjnego, ma istotne znaczenie dla ograniczenia ryzyka prowadzonej działalności bankowej, w tym bezpieczeństwa środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych (depozytów). W tym miejscu wskazać należy, że banki, wykonując czynności bankowe, jak również świadcząc inne usługi finansowe, obowiązane są do bieżącej oceny ryzyka prowadzonej działalności w oparciu przede wszystkim o wymogi ustawy - Prawo bankowe oraz aktów wykonawczych wydanych na jej podstawie, w tym uchwał i rekomendacji Komisji Nadzoru Finansowego.

Posługiwanie się przez banki narzędziem bankowego tytułu egzekucyjnego powoduje uproszczenie, przyspieszenie i zmniejszenie kosztów postępowań egzekucyjnych prowadzonych wobec dłużników banku. Biorąc pod uwagę przewlekłość sądowego postępowania rozpoznawczego, banki korzystałyby zapewne z innych alternatywnych instrumentów o podobnym charakterze. Jak wyżej wskazano, alternatywny do BTE instrument stanowi notarialne oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji, które zgodnie z art. 777 § 1 pkt 4 i 5 k.p.c. jest tytułem egzekucyjnym i po nadaniu sądowej klauzuli wykonalności może być podstawą prowadzenia egzekucji. W odróżnieniu od pisemnych oświadczeń składanych na podstawie art. 97 ustawy - Prawo bankowe oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji w trybie art. 777 § 1 pkt 4 i 5 k.p.c. łączy się z obowiązkiem uiszczenia kosztów notarialnych. W przypadku oświadczeń o poddaniu się egzekucji taksa notarialna uzależniona jest od wartości przedmiotu czynności notarialnej i jest obliczana zgodnie z rozporządzeniem ministra sprawiedliwości w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej z dnia 28 czerwca 2004 r. (Dz. U. Nr 148, poz. 1564, z późn. zm.). Przy braku oświadczenia dłużnika o poddaniu się egzekucji w formie aktu notarialnego banki musiałyby dochodzić swoich roszczeń na drodze sądowej, co łączy się z dodatkowymi kosztami. Wskazany wyżej wzrost kosztów notarialnych związanych z korzystaniem z przepisów art. 777 Kodeksu postępowania cywilnego lub sądowych - zakładając, że roszczenia banku okażą się uzasadnione - w ostatecznym rozrachunku obciążyłby klienta banku. Nie można także wykluczyć, że ograniczenie stosowania instytucji bankowego tytułu egzekucyjnego będącego tanim środkiem dochodzenia roszczeń w związku z możliwym zwiększeniem kosztów działalności banku w zakresie czynności windykacyjnych wpłynie na wzrost opłat i prowizji bankowych w przypadku dokonywania określonych czynności bankowych.

Reasumując powyższe wyjaśnienia, w opinii ministra finansów wszelkie zmiany obecnie obowiązujących regulacji w zakresie bankowego tytułu egzekucyjnego wymagają wnikliwej analizy, w tym uwzględnienia skutków ich wdrożenia. Wydaje się, że zamiast ograniczania czynności bankowych uprawniających do wystawiania BTE bardziej pożądanym kierunkiem byłoby podnoszenie świadomości klientów w ich relacjach z bankami, w szczególności w obszarze obowiązków informacyjnych nałożonych na banki. Rozumiejąc potrzebę zapewnienia adekwatnej ochrony klientów banków, nie można jednocześnie pomijać faktu, że większe bezpieczeństwo działalności banku oznacza także większe bezpieczeństwo zgromadzonych na rachunkach bankowych depozytów, w oparciu o które banki udzielają kredytów oraz wykonują inne czynności bankowe.

Warto nadmienić, iż w wyniku wdrożenia prawa europejskiego z zakresu obrotu instrumentami finansowymi (tzw. MiFID) doszło do istotnych zmian w relacjach firm inwestycyjnych z klientami, kształtujących nową jakość w obowiązkach informacyjnych firm inwestycyjnych. Obowiązujące obecnie przepisy prawne nakładają na instytucje finansowe szereg obowiązków w zakresie rzetelnego informowania klientów o specyfice i ryzykach oferowanych instrumentów finansowych i powinny zapewnić należytą ochronę klientów.

Zgodnie z przepisami rozporządzenia ministra finansów z dnia 24 września 2012 r. w sprawie trybu i warunków postępowania firm inwestycyjnych, banków, o których mowa w art. 70 ust. 2 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, oraz banków powierniczych (Dz. U. z 2012 r. poz. 1078) firma inwestycyjna, prowadząc działalność maklerską, jest zobowiązana do działania w sposób rzetelny i profesjonalny, zgodnie z zasadami uczciwego obrotu oraz zgodnie z najlepiej pojętymi interesami jej klientów. Ponadto zgodnie z ww. rozporządzeniem firma inwestycyjna ma obowiązek przedstawienia klientom lub potencjalnym klientom ogólnego opisu istoty instrumentów finansowych oraz ryzyka związanego z inwestowaniem w te instrumenty finansowe w sposób umożliwiający klientowi podejmowanie świadomych decyzji inwestycyjnych, dostosowując zakres tej informacji do rodzaju instrumentu finansowego oraz kategorii, do której należy klient (klient detaliczny, klient profesjonalny).

W zakresie podnoszonej w interpelacji poselskiej kwestii dotyczącej wydawania przez sąd nakazu zapłaty na podstawie wyciągu z ksiąg bankowych pragnę przedstawić następujące wyjaśnienia.

Należy wskazać, że zgodnie z art. 485 k.p.c. sąd wydaje nakaz zapłaty, jeżeli powód dochodzi roszczenia pieniężnego albo świadczenia innych rzeczy zamiennych, a okoliczności uzasadniające dochodzone żądanie są udowodnione dołączonym do pozwu dokumentem urzędowym, zaakceptowanym przez dłużnika rachunkiem, wezwaniem dłużnika do zapłaty i pisemnym oświadczeniem dłużnika o uznaniu długu, zaakceptowanym przez dłużnika żądaniem zapłaty, zwróconym przez bank i niezapłaconym z powodu braku środków na rachunku bankowym (§ 1). Sąd wydaje również nakaz zapłaty przeciwko zobowiązanemu z weksla, czeku, warrantu lub rewersu należycie wypełnionego, których prawdziwość i treść nie nasuwają wątpliwości. W razie przejścia na powoda praw z weksla, z czeku, z warrantu lub z rewersu do wydania nakazu niezbędne jest przedstawienie dokumentów do uzasadnienia roszczenia, o ile przejście tych praw na powoda nie wynika bezpośrednio z weksla, z czeku, z warrantu lub z rewersu (§ 2). Sąd, zgodnie z art. 485 § 2a k.p.c., wydaje nakaz zapłaty na podstawie dołączonej do pozwu umowy, dowodu spełnienia wzajemnego świadczenia niepieniężnego oraz dowodu doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, jeżeli powód dochodzi należności zapłaty świadczenia pieniężnego lub odsetek w transakcjach handlowych określonych w ustawie z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz. U. Nr 139, poz. 1323). W myśl art. 485 § 3 k.p.c. sąd może wydać nakaz zapłaty, jeżeli bank dochodzi roszczenia na podstawie wyciągu z ksiąg bankowych podpisanego przez osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banku i opatrzonego pieczęcią banku oraz dowodu doręczenia dłużnikowi pisemnego wezwania do zapłaty. Zgodnie z § 4 jeżeli nie dołączono dokumentów określonych w § 3, przewodniczący wzywa powoda do ich złożenia pod rygorem zwrotu pozwu na podstawie art. 130 k.p.c.

Należy podkreślić, że istota postępowania nakazowego opiera się na założeniu, że podstawa faktyczna roszczenia powoda została w całości udowodniona dołączonymi do pozwu dokumentami wymienionymi w art. 485 § 1 pkt 1-4 i w § 2-3 k.p.c. Możliwość wydania przez sąd nakazu zapłaty jest uzależniona od rodzaju dochodzonego roszczenia oraz wykazania istnienia roszczenia i jego wysokości za pomocą dokumentów wskazanych w art. 485 k.p.c. W pierwszej fazie postępowania nakazowego kognicja sądu jest ograniczona i polega na stwierdzeniu istnienia podstaw do wydania nakazu zapłaty określonych w tym przepisie. Wśród dokumentów wymienionych w art. 485 k.p.c. znajdują się dokumenty urzędowe w rozumieniu art. 244 k.p.c. W przepisach art. 485 § 3 k. p.c. wprowadzono regulacje dotyczące dochodzenia roszczeń przez bank na podstawie wyciągu z ksiąg bankowych podpisanego przez osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banku i opatrzonego pieczęcią banku, stanowiące jednakże odrębną kategorię dokumentów niż dokumenty urzędowe. Podkreślić należy, że jeżeli bank dochodzi roszczenia na podstawie wyciągu z ksiąg banku, załączając równocześnie dowód doręczenia dłużnikowi pisemnego wezwania do zapłaty, sąd ma możliwość wydania nakazu zapłaty. Przyjęta redakcja unormowań § 3 w art. 485 k.p.c. wskazuje, że w przypadku przedkładania w postępowaniu nakazowym wyciągu z ksiąg banku ustawodawca ocenie sądu pozostawił możliwość wydania nakazu zapłaty bądź skierowania sprawy do innego postępowania (w innych przypadkach określonych w art. 485 k.p.c. wydanie nakazu zapłaty przez sąd jest obligatoryjne). Mając na uwadze fakultatywny charakter przepisu art. 485 § 3 k.p.c., będącego podstawą prawną do wydania nakazu zapłaty w przypadku dochodzenia roszczeń przez bank, pozbawianie kognicji sądu w tym obszarze nie wydaje się zasadne.

W kontekście zagadnienia dochodzenia przez bank należności wobec dłużników w ramach prowadzonego postępowania cywilnego warto wskazać na trwające obecnie prace legislacyjne nad senackim projektem ustawy o zmianie ustawy - Prawo bankowe, ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego oraz ustawy o funduszach inwestycyjnych (druk nr 605), w którym proponuje się, aby moc urzędowa dokumentów bankowych nie obowiązywała w postępowaniu cywilnym.

Pragnę zauważyć, że proponowane rozwiązania mają istotne procesowe konsekwencje w zakresie przeprowadzania postępowania dowodowego i dotychczasowych zasad rozkładu ciężaru dowodu w sprawach cywilnych, w których stroną jest bank. Przedmiotowe zmiany regulacyjne skutkujące polepszeniem pozycji prawnej klientów banku, zarówno konsumentów, jak i przedsiębiorców, w opinii ministra finansów zasługują na pełne poparcie.