SPS-023-6542/12 - Stanowisko MPiPS w sprawie nowelizacji ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej

Odpowiadając na pismo, znak: SPS-023-6542/12, dotyczące interpelacji posła Piotra Zgorzelskiego w sprawie nowelizacji ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. Nr 149, poz. 887, z późn. zm.), wyjaśniam.

Istotą rozwiązań ujętych w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej jest stworzenie spójnego systemu narzędzi opieki nad dzieckiem i rodziną je wychowującą, jeżeli ma ona trudności w prawidłowym wypełnianiu swoich funkcji, głównie natury opiekuńczo-wychowawczej. Działania podejmowane w ramach tego systemu mają zapewnić rodzinie taką pomoc, aby w jej efekcie wyeliminowane zostało zagrożenie zabrania dziecka z rodziny lub zapewniony został szybki powrót do rodziny dziecku, które z uwagi na jego dobro okresowo musiało zostać umieszczone poza nią. Należy jednak podkreślić, że tworzenie gminnego systemu profilaktyki i opieki nad dzieckiem i rodziną nie jest zadaniem nowym dla samorządu gminy, bowiem i w obowiązującej w tym zakresie do dnia 31 grudnia 2011 r. ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej zadanie to, jak również prowadzenie i zapewnienie miejsc w placówkach opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego, było zadaniem własnym gminy o charakterze obowiązkowym. Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej zaproponowała jedynie szereg nowych narzędzi wsparcia rodziny, które obok aktywnie realizowanej pracy socjalnej i systemu świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej oraz systemu świadczeń rodzinnych dają możliwość - uzależnionej od potrzeb rodziny - dywersyfikacji proponowanych rodzinie przez samorząd gminy form wsparcia. Nie musi to zatem w praktyce w każdej sytuacji przekładać się na potrzebę wydatkowania dodatkowych środków finansowych, wystarczy bowiem odpowiednia alokacja form wsparcia finansowego i rzeczowego, tak aby efektywność działań pomocowych była znacznie wyższa. W świetle powyższego wydaje się zatem, że sprawą kluczową dla samorządów gmin jest w chwili obecnej odpowiedni do potrzeb i sytuacji rodziny dobór narzędzi wsparcia lub zaoferowanie rodzinie możliwych świadczeń pieniężnych. Właśnie w tym zakresie ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej daje samorządom pewną swobodę, czyniąc część świadczeń obligatoryjnymi, a część fakultatywnymi lub rozkładając w czasie - tak jak to ma miejsce w przypadku asystenta rodziny - ich obligatoryjność. Tym samym ww. ustawa podkreśla prawo władz samorządowych do prowadzenia własnej polityki rodzinnej, z uwzględnieniem specyfiki problemów społecznych oraz posiadanych zasobów.

Ponadto ustawa, wprowadzając rozwiązania zobowiązujące gminę właściwą dla miejsca zamieszkiwania dziecka przed umieszczeniem go w pieczy zastępczej do częściowego współfinansowania kosztów opieki zastępczej nad dzieckiem, celowo motywuje gminy do prowadzenia działań, które uczynią kierowanie dziecka do pieczy zastępczej bezprzedmiotowym lub skrócą czas koniecznego pobytu dziecka w pieczy zastępczej i stworzą warunki powrotu dziecka do rodziny pochodzenia. Należy bowiem zaakcentować, że pomimo zauważalnych w kraju problemów demograficznych liczba dzieci umieszczanych w pieczy zastępczej od wielu lat utrzymuje się na podobnym poziomie. Nie można niestety również zaobserwować na przestrzeni ostatnich kilku lat wzrostu liczby dzieci, które z pieczy zastępczej powracają do środowisk rodzinnych. Dane te wskazują na zdecydowanie niewystarczająco skuteczną profilaktykę i pracę z rodziną biologiczną. Współfinansowanie przez gminy pobytu dziecka w pieczy zastępczej uzależnione jest od czasu przebywania w pieczy zastępczej (10% w pierwszym roku, 30% w drugim i 50% w trzecim i w kolejnych latach) i obejmuje dzieci umieszczane w pieczy zastępczej po 1 stycznia 2012 r. Należy zauważyć, że zdaniem specjalistów z dziedziny pracy z rodziną najbardziej skuteczna jest praca prowadzona w pierwszych latach po umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej, zatem byłoby wskazane tak zorganizować pomoc, aby dziecko mogło powrócić do domu rodzinnego już w pierwszym roku pobytu w pieczy. Przyjęty zatem w ustawie wzrost w kolejnych latach procentowego udziału gminy w kosztach pobytu dziecka w pieczy zastępczej na terenie powiatu ma skłonić samorząd gminy do skoncentrowania aktywności służb społecznych na działaniach profilaktycznych i pomocowych, które będą przeciwdziałać ponoszeniu coraz wyższych kosztów na pieczę zastępczą w kolejnych latach oddzielenia dziecka od rodziny biologicznej. Ponadto podkreślić należy, że ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, jak czytamy w preambule, koncentruje się wokół dobra dziecka i rodziny, jednak nie sposób w tym kontekście zapomnieć, że przedłużająca się dezintegracja rodziny biologicznej wywołuje nie tylko skutki jednostkowe, ale również rodzi długofalowe, wielopokoleniowe, skutki dla całej struktury społecznej gminy.

W ustawie budżetowej na 2012 r. zagwarantowane zostały środki finansowe w kwocie 62 500 tys. zł w rezerwie celowej w części 83, poz. 57: Środki finansowe na dofinansowanie lub finansowanie zadań wynikających z ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Z kwoty 62 500 tys. zł, o której mowa powyżej, 30 000 tys. zł przeznaczone zostało na dofinansowanie wydatków związanych z powoływaniem w gminach stanowisk asystenta rodziny oraz 5000 tys. zł na dofinansowanie wydatków powiatów na szkolenia dla rodzin zastępczych i prowadzących rodzinne domy dziecka. Pozostała kwota rezerwy została przeznaczona na pokrycie wydatków związanych z finansowaniem pobytu dzieci cudzoziemców w pieczy zastępczej i prowadzeniem przez marszałków województw ośrodków adopcyjnych. Dofinansowanie dotacją celową z budżetu państwa zadań własnych gmin i powiatów z zakresu realizacji zadań wspierania rodziny oraz systemu pieczy zastępczej, w szczególności dotyczących stworzenia stanowisk asystenta rodziny i koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej, będzie miało miejsce również w dwóch następnych latach (w 2013 r. jej wysokość ma wynieść 54 000 tys. zł, zaś w 2014 r. - 76 000 tys. zł).

W bieżącym roku Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej - na mocy art. 247 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej - rozstrzygnęło już trzy resortowe programy wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej na rok 2012, w tym konkurs "Asystent rodziny", który skierowany był do samorządów szczebla gminnego.

Z przesłanych przez urzędy wojewódzkie zestawień zbiorczych ofert złożonych przez gminy w konkursie wynika, że oferty dofinansowania kosztów zatrudnienia asystentów rodziny złożyły ogółem jedynie 664 gminy, z tego 607 ofert spełniło formalne i merytoryczne warunki konkursu i gminy te otrzymały dotację na łączną kwotę 7 911 441,25 zł. Wobec tak niewielkiego wykorzystania środków finansowych przez jednostki samorządu terytorialnego szczebla gminnego Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej ogłosiło już drugą edycję konkursu "Asystent rodziny".

Reasumując, pragnę podkreślić, że niektóre rozwiązania przyjęte w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej mogą przyczynić się do wystąpienia oszczędności w wydatkach w kolejnych latach w stosunku do rozwiązań w tym obszarze określonych w ustawie o pomocy społecznej. Praca asystenta rodziny, której celem jest wyeliminowanie zagrożenia zabrania dziecka z rodziny lub zapewnienie szybkiego do niej powrotu dziecka umieszczonego okresowo w pieczy zastępczej, w dłuższej perspektywie przyczyni się do oszczędności w wydatkach na finansowanie pobytu dzieci w pieczy zastępczej. Praca z rodziną prowadzona systematycznie i długofalowo może także przyczynić się do zmniejszenia się wydatków ze środków własnych na pomoc społeczną poprzez spadek liczby rodzin korzystających z tej formy wsparcia materialnego. Na ograniczenie wydatków związanych z finansowaniem pobytu dziecka w pieczy zastępczej może też wpłynąć zobligowanie kierownika powiatowego centrum pomocy rodzinie do wytoczenia powództwa o zasądzenie świadczeń alimentacyjnych, w przypadku gdy od umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej upłynął rok. Zasądzenie alimentów na rzecz dziecka umieszczonego w pieczy zastępczej przyczynia się do zmniejszenia wydatków na pieczę zastępczą ponoszonych przez jednostki samorządu terytorialnego, bowiem otrzymane alimenty stanowią dochód dziecka, a ten pomniejsza środki przekazywane na ten cel przez samorząd powiatu refinansowane przez gminę na zasadach określonych w ustawie. Ponadto pragnę podkreślić, iż zmiany pozwalające na obniżenie kosztów wdrożenia ustawy zawiera uchwalona w dniu 27 kwietnia 2012 r. ustawa o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw. W związku z postulatami samorządów złagodzonych zostało szereg rozwiązań obligujących gminy i powiaty do zwiększonych wydatków finansowych. Nowelizacja wprowadziła także kilkuletnie okresy przejściowe, w których pewne rozwiązania będą miały charakter fakultatywny.

Biorąc pod uwagę wyżej wskazane argumenty, nie jest planowane wprowadzenie dalszych zmian w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.