Wyjaśnienia interpretacyjne w sprawie skutecznych sposobów zabezpieczania i zaspokajania wierzytelności bankowych przysługujących wobec rolnika prowadzącego gospodarstwo rolne w świetle rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 lipca 2017 r.

I. Termin wejścia w życie i obowiązywanie Rozporządzenia

W dniu 2 sierpnia 2017 r. weszło w życie rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 lipca 2017 r. w sprawie określenia przedmiotów należących do rolnika prowadzącego gospodarstwo, które nie podlegają egzekucji (Dz. U. z 2017 r. poz. 1385), (dalej "Rozporządzenie"), które zostało wydane na podstawie art. 830 Kodeksu postępowania cywilnego. Rozporządzenie uchyla rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 maja 1996 r. (Dz. U. z 1996 r. Nr 63, poz. 300). Obecne brzmienie przedmiotowej regulacji znacząco różni się od projektu przekazanego przez ustawodawcę do konsultacji publicznych.

Rozporządzenie przewiduje zaliczenie do przedmiotów niepodlegających egzekucji podstawowych maszyn, narzędzi i urządzeń rolniczych, w ilości niezbędnej do pracy w gospodarstwie, w tym ciągników rolniczych z maszynami i sprzętem współpracującym, samobieżnych maszyn rolniczych niezbędnych do uprawy, pielęgnacji, zbioru i transportu ziemiopłodów, budynków gospodarczych i gruntów rolnych, niezbędnych do hodowli zwierząt w proporcji uzależnionej od wielkości stada podstawowego i niezbędnej nadwyżki inwentarza oraz budynków gospodarczych magazynowych, składowych, przechowalni oraz szklarni, tuneli foliowych i inspektów do prowadzenia produkcji roślinnej w gospodarstwie rolnym wraz z wyposażeniem (§ 1 pkt 6, 15 i 16 Rozporządzenia). Takie rozwiązanie oznacza, że egzekucja z wymienionych nieruchomości staje się niemożliwa. Jednocześnie, wymaga podniesienia, że znacząca część kredytów udzielanych rolnikom jest zabezpieczona poprzez ustanowienie hipoteki na nieruchomościach należących do tych osób, przy czym z reguły są nimi właśnie budynki gospodarcze i grunty rolne, ponieważ rolnicy najczęściej nie są właścicielami innych nieruchomości. Innym, częstym sposobem zabezpieczenia kredytów udzielanych rolnikom jest ustanowienie zastawu rejestrowego na maszynach rolniczych.

Rozporządzenie ma zastosowanie nie tylko do postępowań egzekucyjnych, które zostaną wszczęte już po jego wejściu w życie, ale również do postępowań egzekucyjnych wszczętych, a niezakończonych przed dniem jego wejścia w życie. Nowa regulacja wpływa zatem na status zobowiązań kredytowych powstałych przed jego wejściem w życie, których spłaty wierzyciele dochodzą obecnie w postępowaniu egzekucyjnym. Wskazuje na to § 6 Rozporządzenia, który stanowi, iż do postępowań egzekucyjnych wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie Rozporządzenia stosuje się przepisy tego Rozporządzenia. Stanowi to poważną ingerencję w stosunki cywilnoprawne powstałe przed wejściem w życie nowych przepisów. Kredytodawcy realizujący swoje uprawnienia wynikające z umów kredytu w drodze postępowania egzekucyjnego wszczętego przed wejściem w życie Rozporządzenia tracą bowiem możliwość dalszego prowadzenia egzekucji z nieruchomości i ruchomości należących do rolników objętych wyłączeniem spod egzekucji po raz pierwszy na mocy Rozporządzenia. Należy więc uznać jego treść za istotnie naruszającą prawa nabyte stron umów kredytu.

Jednocześnie, następuje destabilizacja całego procesu egzekucyjnego. Na moment wejścia w życie Rozporządzenia część czynności egzekucyjnych może być już dokonana (np. przybicie), ale cały proces egzekucji nie jest zakończony (np. nie ma jeszcze przysądzenia własności nieruchomości). W takim wypadku pojawiają się istotne wątpliwości co do dalszego przebiegu postępowania oraz nie ma jasności co do tego, kto jest właścicielem zajętej rzeczy.

W świetle powyższego, należy uznać, że procesowym skutkiem wynikającym z § 6 Rozporządzenia jest konieczność umorzenia w całości lub w części z urzędu tych postępowań egzekucyjnych, które toczyły się w dniu wejścia Rozporządzenia w życie tj. 2 sierpnia 2017 r. Skutek taki ma swoją podstawę w art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c., który nakazuje umorzyć postępowanie między innymi gdy egzekucja ze względu na jej przedmiot lub na osobę dłużnika jest niedopuszczalna. Przyjąć należy, że właśnie z dniem wejścia Rozporządzenia w życie prowadzona egzekucja, w zakresie objętym Rozporządzeniem, stała się niedopuszczalna ze względu na jej przedmiot i podlega umorzeniu z urzędu. Umorzenie postępowania egzekucyjnego powinno nastąpić w całości, jeżeli egzekucja była skierowana wyłącznie do rzeczy wyłączonych spod egzekucji na mocy Rozporządzenia, albo w części, w jakiej była skierowana do takich rzeczy, jeśli była również prowadzona z majątku podlegającego egzekucji.

Mocą art. 826 k.p.c. umorzenie postępowania egzekucyjnego powoduje zasadniczo uchylenie dokonanych czynności egzekucyjnych, przy czym przepis ten jednocześnie wskazuje, że umorzenie egzekucji nie może naruszać praw osób trzecich. Trzeba zatem przyjąć, że skuteczne będzie w takiej sytuacji przybicie na rzecz licytanta, który spełnił warunki licytacji i zapłacił wylicytowaną cenę. W konsekwencji na rzecz takiego licytanta powinno nastąpić przysądzenie własności objętej egzekucją rzeczy.

II. Definicja "rolnika" w świetle Rozporządzenia

W polskim ustawodawstwie brak jest jednolitej definicji rolnika. Rodzi to ryzyko szerokiego rozumienia tego pojęcia w świetle przepisów Rozporządzenia, a co za tym idzie, szerokiego zastosowania określonych w nim wyłączeń spod egzekucji. Przepis § 1 Rozporządzenia mówi bowiem o rolniku, który prowadzi gospodarstwo. Tak ogólne sformułowanie, może skutkować zastosowaniem podejścia rozszerzającego do definicji rolnika i przyjęciem, że rolnikiem jest nie tylko rolnik indywidualny w rozumieniu ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 2052, z późn. zm.) 1 , ale także każdy inny podmiot prowadzący działalność rolniczą 2 . W konsekwencji takiego podejścia, wprowadzone Rozporządzeniem ograniczenia dotyczyłyby wszystkich form prowadzenia działalności rolniczej, włączając w ten zakres także spółki prawa handlowego prowadzące gospodarstwa rolne. Pojawiłby się wówczas problem wynikający z ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 2171, z późn. zm.) polegający na wyłączeniu nieruchomości rolnej z masy upadłości i oddalaniu wniosków o ogłoszenie upadłości. Jak stanowi art. 63 ust. 1 pkt 1 Prawa upadłościowego, nie wchodzi do masy upadłości mienie, które jest wyłączone od egzekucji według przepisów k.p.c. Wyłączenie określonych przedmiotów spod egzekucji przy szerokim rozumieniu pojęcia rolnika miałoby też swoje skutki na tle przepisów ustawy z dnia 15 maja 2015 r. - Prawo restrukturyzacyjne (tekst jedn.: Dz. U. z 2017 r. poz. 1508).

Tym niemniej, słuszna z aksjologicznego punktu widzenia wydaje się interpretacja, iż Rozporządzenie ma zastosowanie do mających status rolnika osób fizycznych, o ile prowadzą one gospodarstwo rolne. Ratio legis przepisu § 1 Rozporządzenia to ochrona rolników indywidualnych, a nie spółek-przedsiębiorców prowadzących działalność rolniczą. Na taką intencję wskazuje treść uzasadnienia Rozporządzenia, w którym akcentuje się znaczenie rodzinnych gospodarstw rolnych w sektorze rolnym: "(...) Wśród tych gospodarstw (rolnych) dominują gospodarstwa rodzinne. Stanowią one podstawę ustroju rolnego w Polsce, co wynika z art. 23 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz części wprowadzającej do ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz. U. z 2003 r. poz. 592, z późn. zm.)" 3 . Ponadto, w uzasadnieniu podkreśla się cel regulacji, jakim jest zapewnienie ciągłości zdolności produkcyjnej gospodarstw rolnych, przy czym, jako uzasadniające ochronę praw majątkowych dłużnika w ramach ograniczeń egzekucji wskazuje się wartości nie tylko o charakterze ekonomicznym, ale także wartości o charakterze humanitarnym i socjalnym: "W odniesieniu do projektowanych przepisów dominują względy natury ekonomicznej, ale w pewnym zakresie rolę odgrywają także względy natury humanitarnej (por. np. § 1 pkt 2 projektu) oraz socjalnej (kontynuowanie działalności rolniczej zapewnia utrzymanie dłużnikowi i jego rodzinie)". Wskazuje się również, że w razie kolizji interesów ekonomicznych dłużnika i wierzyciela, " (...) względy humanitarne i socjalne mają pierwszorzędne znaczenie wobec argumentów natury ekonomicznej (...)". W uzasadnieniu Rozporządzenia zauważono także, że: "Rozszerzenie ograniczeń egzekucji może wpływać na zmniejszenie zdolności kredytowej rolników. Z drugiej jednak strony, skutek ten nie może rozstrzygać o konieczności obniżenia proponowanych standardów ochrony rolnika w postępowaniu egzekucyjnym. Względy humanitarne i socjalne należy bowiem uznać za bardziej doniosłe wobec tego wtórnego zjawiska".

Rozporządzenia wskazuje więc wyraźnie, że intencją prawodawcy było odniesienie zamieszczonych w tym akcie prawnym przedmiotowych ograniczeń postępowania egzekucyjnego do rolników rozumianych jako osoby fizyczne. To w stosunku do nich, a nie w stosunku do osób prawnych czy tzw. ułomnych osób prawnych, można mówić o gospodarstwie rodzinnym, czy też o humanitarnych oraz socjalnych przesłankach wprowadzenia wyłączeń spod egzekucji. Odwołanie się w treści uzasadnienia Rozporządzenia do art. 23 Konstytucji RP oraz do ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego pozwala przyjąć, że Rozporządzenie znajduje zastosowanie do rolnika indywidualnego w rozumieniu ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, czyli osoby fizycznej będącej właścicielem, użytkownikiem wieczystym, samoistnym posiadaczem lub dzierżawcą nieruchomości rolnych, których łączna powierzchnia użytków rolnych nie przekracza 300 ha, posiadającej kwalifikacje rolnicze oraz co najmniej od 5 lat zamieszkałej w gminie, na obszarze której jest położona jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstwa rolnego i prowadzącej przez ten okres osobiście to gospodarstwo.

Warto dodać, że językowa interpretacja pojęcia "rolnik" występującego zarówno w treści Rozporządzenia, jak i w jego podstawie ustawowej, tj. w art. 830 k.p.c., wskazuje, że jest to osoba fizyczna. Zgodnie z definicją rolnika zamieszczoną w "Słowniku języka polskiego" pod red. W. Doroszewskiego (Wyd. PWN), rolnik to, po pierwsze, "człowiek trudniący się rolnictwem, prowadzący gospodarstwo rolne, zwłaszcza chłop pracujący na roli", oraz, w drugim znaczeniu, "specjalista w dziedzinie rolnictwa, agrotechniki, mający ukończone studia rolnicze". Zatem, według wykładni językowej rolnikiem jest wyłącznie osoba fizyczna. Biorąc pod uwagę, że wyłączenia spod egzekucji wprowadzone Rozporządzeniem mają charakter wyjątków, nie należy interpretować ich rozszerzająco (tj. obejmując definicją rolnika także inne podmioty niż osoby fizyczne), stosownie do reguły wykładni exceptiones non sunt extendendae.

III. Definicja "gospodarstwa rolnego" w świetle Rozporządzenia

Odnosząc się do gospodarstwa rolnego uzasadnienie Rozporządzenia wyjaśnia, że: "Nawiązując do pojęcia gospodarstwa rolnego należy zauważyć, iż w literaturze przedmiotu znaleźć można wiele różnych definicji. W ujęciu ekonomicznym za gospodarstwo rolne uważa się <<celowo zorganizowany zespół ludzi, ziemi i innych środków produkcji, którego zadaniem jest wytwarzanie produktów rolniczych przez uprawę roślin i chów zwierząt>>. Według innej definicji jest to <<celowo zorganizowany, mający własne kierownictwo, zespół ludzi, ziemi i pozostałych środków produkcji, który zajmuje się produkcją roślinną i zwierzęcą, a niekiedy roślinną, zwierzęcą i przetwórstwem rolnym>>. Natomiast, zgodnie z art. 55 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2016 r. poz. 380, z późn. zm.), zwanej dalej "k.c.", za gospodarstwo rolne uważa się <<grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeśli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego>>. Przytoczone powyżej przykłady definicji wskazują, że pomimo ich wielości, podstawą konstrukcji gospodarstwa rolnego są czynniki produkcji, tj. ziemia, praca i kapitał oraz odpowiednia ich organizacja".

Pojęcie gospodarstwa rolnego, którym posługuje się Rozporządzenie należy jednak definiować precyzyjnie, gdyż od zakresu tego pojęcia zależy zakres wyłączeń spod egzekucji określony w Rozporządzeniu. Zasadne jest w tym celu przyjęcie stosownej definicji znajdującej się w przepisach prawa cywilnego materialnego, tj. w Kodeksie cywilnym, skoro nawiązuje do niej przytoczony wyżej fragment uzasadnienia Rozporządzenia. Warto zauważyć, że do definicji gospodarstwa rolnego z art. 55³ k.c. odwołuje się też definicja gospodarstwa rolnego określona w art. 2 pkt 2 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, z tym ograniczeniem, że nie jest rolnym gospodarstwo, w którym powierzchnia nieruchomości rolnej jest mniejsza niż 1 ha.

Jak wskazuje art. 55³ k.c., za "gospodarstwo rolne" uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeśli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Zatem, w skład gospodarstwa rolnego muszą wchodzić grunty rolne (niezależnie od tego czy są zabudowane czy nie). Nieruchomość rolna (grunt rolny) stanowi najistotniejszy składnik gospodarstwa rolnego w rozumieniu art. 55³ k.c., bez którego nie można mówić o istnieniu gospodarstwa.

Nieruchomościami rolnymi (gruntami rolnymi) są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej (art. 46¹ k.c.). Według art. 2 pkt 1 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, nieruchomością rolną jest nieruchomość rolna w rozumieniu k.c., z wyłączeniem nieruchomości położonych na obszarach przeznaczonych w planach zagospodarowania przestrzennego na cele inne niż rolne.

Należy uznać, że w związku z tym, iż Rozporządzenie określa wyjątki od ogólnych zasad prowadzenia sądowego postępowania egzekucyjnego, gdyż wskazuje wyłączenia określonych przedmiotów spod tego postępowania, jego przepisów nie należy interpretować rozszerzająco. Dlatego, okoliczność, czy określone nieruchomości mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności rolniczej, a więc czy wchodzą w skład gospodarstwa rolnego, należy oceniać w sposób wąski, w szczególności z uwzględnieniem kryterium przeznaczenia w planach zagospodarowania przestrzennego obszarów, na których położone są oceniane nieruchomości, na cele inne niż rolne. Dla ustalenia przeznaczenia nieruchomości na cele inne niż rolne pomocna może być też treść ewidencji gruntów.

W świetle powyższego, a także wobec zakresu wyłączeń spod egzekucji zawartych w § 1 Rozporządzenia, nie sposób uznać, aby obejmowały one nieruchomości, na których rolnik jedynie potencjalnie może prowadzić działalność rolniczą. Przesądza o tym także, w sposób definitywny, zasadniczy cel Rozporządzenia, określony w jego uzasadnieniu jako umożliwienie prowadzenia dalszej produkcji w gospodarstwie rolnym: "Przychody z tej działalności (produkcji w gospodarstwie rolnym) będą mogły być przeznaczane na zaspokojenie wierzycieli. Dzięki takiemu podejściu, egzekucja nie przesadzi o ewentualnej likwidacji gospodarstwa rolnego". Dodatkowo, art. 830 k.p.c., stanowiący podstawę do wydania Rozporządzenia wskazuje, że będzie ono określać, jakie przedmioty należące do rolnika prowadzącego gospodarstwo nie podlegają egzekucji. W konsekwencji, nie sposób uznać, że nieruchomość, na której rolnik nie prowadzi w sposób rzeczywisty, faktyczny działalności rolniczej, mogła zostać wyłączona spod egzekucji.

Ponadto, trzeba zauważyć, że, zgodnie z § 2 ust. 2 Rozporządzenia, komornik (w terminie 3 dni po dokonaniu zajęcia) występuje do izby rolniczej, właściwej ze względu na położenie gospodarstwa rolnego dłużnika, z wnioskiem o wydanie, w terminie 14 dni, opinii w przedmiocie tego, czy - niezależnie od wyłączeń, o których mowa w § 1 Rozporządzenia-nadwyżka inwentarza żywego ponad stado podstawowe oraz przedmioty, o których mowa w § 1 pkt 6, 8, 9, 11-13 i 15 Rozporządzenia, ponad ilości wymienione w § 1 Rozporządzenia, są niezbędne do prowadzenia gospodarstwa rolnego. Jeżeli komornik, po zaciągnięciu ww. opinii uzna ww. inwentarz żywy i przedmioty za niezbędne do prowadzenia tego gospodarstwa, wówczas nie podlegają one egzekucji.

Również więc w przypadku wyłączenia spod egzekucji na podstawie § 2 Rozporządzenia należy zająć stanowisko, iż wyłączone przedmioty nie mogą stanowić nieruchomości, na których nie jest prowadzona, a jedynie może być prowadzona, działalność rolnicza. Przeciwna ocena byłaby zaprzeczeniem ww. przesłanki niezbędności do prowadzenia gospodarstwa rolnego. Skoro, do tej pory dana nieruchomość w ogóle nie była wykorzystywana do działalności rolniczej, trudno uznać, że po wszczęciu egzekucji komorniczej, stała się niezbędna do prowadzenia gospodarstwa rolnego. Jak się wydaje, izby rolnicze potrafią właściwie wskazać kryteria rzeczywistego prowadzenia działalności rolniczej, tym niemniej, jako że przepis § 2 Rozporządzenia stosuje komornik, w razie błędnej oceny tej okoliczności odmowa wyłączenia spod egzekucji danego przedmiotu będzie mogła zostać poddana kontroli sądowej w drodze skargi na czynności komornika.

Niezależnie od powyższego, należy zaznaczyć stanowisko doktryny, że dla oceny definicji gospodarstwa rolnego nie jest konieczne, by wchodzące w jego skład grunty rolne (nieruchomości rolne) ze sobą graniczyły. Ważne jest, aby stanowiły lub mogły stanowić zorganizowaną całość gospodarczą. Związek między różnymi składnikami gospodarstwa rolnego nie polega więc na łączności fizycznej - jest to związek, który określa się jako organizacyjno-funkcjonalny, zapewniający gospodarstwu rolnemu jedność techniczno-ekonomiczną (tak: M. Gutowski, Kodeks cywilny. Komentarz 4 ).

Z kolei zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 1996 r. (sygn. akt III CZP 47/96) 5 , wchodzące w skład gospodarstwa rolnego grunty pod budynkami mieszkalnymi i grunty niezbędne do korzystania z tych budynków są nieruchomościami rolnymi w rozumieniu art. 461 k.c.

W odniesieniu do nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego wyłączenie spod egzekucji wprowadza § 1 pkt 15 Rozporządzenia. Mówi on o budynkach gospodarczych i gruntach rolnych, niezbędnych do hodowli zwierząt w proporcji uzależnionej od wielkości stada podstawowego i niezbędnej nadwyżki inwentarza. Zatem, pozostałe budynki gospodarcze i grunty rolne wykraczające ponad proporcjonalnie określoną wielkość, zasadniczo, nawet jeśli należą do gospodarstwa rolnego, mogą być przedmiotem egzekucji (z zastrzeżeniem § 2 Rozporządzenia). Powinny one jednak stanowić odrębne nieruchomości, dla których prowadzone są odrębne księgi wieczyste. Należy jednak wspomnieć, że, według art. 946 § 1 k.p.c., na wniosek wierzyciela lub dłużnika, zgłoszony nie później niż podczas opisu i oszacowania, jak również z urzędu może być wystawiona na licytację wydzielona część zajętej nieruchomości, której cena wywołania wystarcza na zaspokojenie wierzyciela egzekwującego. O wydzieleniu rozstrzyga komornik po oszacowaniu nieruchomości. W razie wydzielenia części, dalsze postępowanie co do reszty nieruchomości będzie zawieszone do czasu ukończenia licytacji wydzielonej części (art. 946 § 3). Zgodnie ze stanowiskiem doktryny: "Mimo nieprecyzyjnego sformułowania przepisu art. 946 § 3 w literaturze przyjmuje się, że zawieszenie postępowania egzekucyjnego w razie wydzielenia części zajętej nieruchomości następuje z mocy samego prawa. Uzasadniony wniosek wierzyciela o podjęcie zawieszonego postępowania będzie skutkował prowadzeniem w dalszym ciągu egzekucji w stosunku do całej nieruchomości. Wniosek ten wierzyciel powinien zgłosić zwłaszcza w sytuacji niezaspokojenia w pełni egzekwowanej należności po zakończeniu egzekucji z wydzielonej części, gdyż brak stosownej inicjatywy wierzyciela w takiej sytuacji może skutkować nawet umorzeniem postępowania egzekucyjnego z urzędu na podstawie art. 824 § 1 pkt 4" 6 . Ponadto, "Jeżeli licytacja wydzielonej części nieruchomości doprowadzi do zaspokojenia wierzyciela egzekwującego, to postępowanie co do reszty nieruchomości ulegnie - z reguły na wniosek wierzyciela - umorzeniu (art. 825 pkt 1). Jeżeli do zaspokojenia nie doszło, zawieszone postępowanie co do reszty nieruchomości zostanie podjęte na wniosek wierzyciela. Brak takiego wniosku w ciągu roku, licząc od ukończenia postępowania co do wydzielonej części nieruchomości, spowoduje umorzenie postępowania egzekucyjnego co do reszty nieruchomości" 7 .

Istotną kwestią w świetle przepisów Rozporządzenia jest okoliczność, czy w skład gospodarstwa rolnego wchodzą grunty dzierżawione. Przez umowę dzierżawy wydzierżawiający zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony lub nieoznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się płacić wydzierżawiającemu umówiony czynsz (art. 693 ust. 1 k.c.). Trzeba tutaj rozróżnić dwa przypadki, mianowicie sytuację, w której rolnik jest dzierżawcą nieruchomości, czyli nie jest jej właścicielem, oraz sytuację, w której rolnik jest wydzierżawiającym nieruchomość, a zetem jest jej właścicielem.

W pierwszym z ww. przypadków, jak wskazuje się w literaturze, ustawodawca nie ogranicza całości gospodarczej tylko do tych gruntów rolnych, które stanowią własność określonej osoby (osób). W skład gospodarstwa rolnego mogą wchodzić również grunty dzierżawione (tak: M. Gutowski, Kodeks cywilny. Komentarz). Podstawowa, kodeksowa, definicja gospodarstwa rolnego ujęta w treści art. 55³ k.c., wśród składników tego gospodarstwa wymienia z jednej strony nieruchomości (grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami), a z drugiej strony - prawa związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. W tym ujęciu grunty dzierżawione są w znaczeniu funkcjonalnym gruntami składającymi się na gospodarstwo rolne, natomiast w znaczeniu formalnym stanowią, wynikające z relacji obligacyjnej dzierżawy, prawo związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Tym niemniej, grunty dzierżawione nie mogą być przedmiotem egzekucji z nieruchomości prowadzonej wobec rolnika-dzierżawcy. Nie jest on bowiem ich właścicielem. Przedmiotem egzekucji (z ruchomości) mogły by być ewentualnie pożytki pobierane przez rolnika z dzierżawionej nieruchomości 8 . Egzekucję z gruntu dzierżawionego można by prowadzić jedynie w sytuacji, gdyby jego właściciel (wydzierżawiający) ustanowił uprzednio na tym gruncie na rzecz wierzyciela rolnika hipotekę na zabezpieczenie zobowiązania rolnika wobec tego wierzyciela. Z punktu widzenia banków, w praktyce jest to jednak wymóg prawny bardzo trudny do realizacji i w przeważającej liczbie przypadków kredytowania rolników raczej nieosiągalny.

Z uwagi na fakt, że grunty dzierżawione w ogóle nie mogą być przedmiotem egzekucji z nieruchomości prowadzonej wobec rolnika-dzierżawcy, z oczywistych względów, nie stosują się do nich wyłączenia spod egzekucji określone w Rozporządzeniu.

W drugim z opisanych wyżej przypadków, tj. gdy rolnik jest wydzierżawiającym nieruchomość rolną, jak najbardziej możliwe jest prowadzenie egzekucji z wydzierżawionej nieruchomości. Tytuł wykonawczy jest wystawiony przeciwko rolnikowi, który jest właścicielem tej nieruchomości. Tytuł wykonawczy stanowi podstawę do prowadzenia egzekucji o całe objęte nim roszczenie i ze wszystkich części majątku dłużnika, chyba że z treści tytułu wynika co innego (art. 803 k.p.c.). Wierzyciel może wskazać wybrane przez siebie sposób albo sposoby egzekucji (art. 799 § 1 k.p.c.), w szczególności z nieruchomości należącej do dłużnika (pamiętając, że organ egzekucyjny stosuje sposób egzekucji najmniej uciążliwy dla dłużnika), a taką jest nieruchomość wydzierżawiona.

Skutki wynikające z egzekucji prowadzonej wobec takiej nieruchomości określa art. 1002 k.p.c., który stanowi, że z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności nabywca wstępuje w prawa i obowiązki dłużnika wynikające ze stosunku najmu i dzierżawy stosownie do przepisów prawa normujących te stosunki w wypadku zbycia rzeczy wynajętej lub wydzierżawionej. W przypadku gdy umowa najmu lub dzierżawy nieruchomości zawarta była na czas oznaczony dłuższy niż dwa lata, nabywca może wypowiedzieć tę umowę, w ciągu miesiąca od uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności, z zachowaniem rocznego terminu wypowiedzenia, o ile umowa nie przewiduje terminu krótszego, chociażby umowa została zawarta z zachowaniem formy pisemnej i z datą pewną, a rzecz została najemcy lub dzierżawcy wydana.

Z uwagi na fakt, że grunty wydzierżawione mogą być przedmiotem egzekucji z nieruchomości prowadzonej wobec rolnika-wydzierżawiającego, podlegają one ocenie pod kątem wyłączeń spod egzekucji określonych w Rozporządzeniu.

Zakres definicji gospodarstwa rolnego ma kluczowe znaczenie w kontekście możliwości zastosowania § 5 Rozporządzenia, zgodnie z którym w razie równoczesnego skierowania egzekucji do wszystkich nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego przepisów Rozporządzenia nie stosuje się (szersza analiza na ten temat została przedstawiona w punkcie VIII Wyjaśnień).

IV. Zakres i skutki wyłączeń objętych Rozporządzeniem

Ograniczenia egzekucji określone w Rozporządzeniu nie mają zastosowania przy prowadzeniu wobec rolnika egzekucji w oparciu o ustawę z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn.: Dz. U. z 2017 r. poz. 1201, z późn. zm.), czyli w toku egzekucji prowadzonej przez organy administracyjne (ustawa ta przewiduje własny katalog wyłączeń dotyczących rolnika, który został określony w jej art. 8a). Stosuje się je w cywilnym postępowaniu egzekucyjnym.

Powszechnie przyjmuje się, że ograniczenia egzekucji zawarte w art. 829-839 k.p.c., a więc także wynikające z wydanego na podstawie art. 830 k.p.c. Rozporządzenia, są możliwe tylko przy egzekucji świadczeń pieniężnych. Przedmioty wymienione w tych przepisach nie są wyłączone z egzekucji świadczeń niepieniężnych, jeżeli egzekucja polega na odebraniu tych przedmiotów 9 .

W wypadku skierowania egzekucji do któregoś z przedmiotów wymienionych w ww. przepisach postępowanie egzekucyjne jest niedopuszczalne i podlega w całości lub w części umorzeniu (art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c.). Na czynności komornika dotyczące ograniczenia egzekucji przysługuje skarga (art. 767 k.p.c.), natomiast na postanowienie sądu - zażalenie (art. 839 § 2 k.p.c.).

Rozporządzenie, w porównaniu z poprzednio obowiązującym rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 maja 1996 r. w sprawie określenia przedmiotów należących do rolnika prowadzącego gospodarstwo, które nie podlegają egzekucji sądowej (Dz. U. z 1996 r. Nr 63, poz. 300), zwiększa zakres wyłączeń spod egzekucji komorniczej skierowanej do elementów gospodarstwa rolnego. Wskazane w § 1 Rozporządzenia wyłączenia spod egzekucji (obejmujące m.in. podstawowe maszyny, niezbędne budynki i grunty rolne) powodują, że nie jest możliwe jednoznaczne określenie przedmiotów, które nie są objęte ograniczeniami. W praktyce może to oznaczać, iż, co do zasady, wszystkie maszyny i nieruchomości wchodzące w skład gospodarstwa rolnego są objęte ograniczeniami. Organy egzekucyjne nie będą mogły zająć budynków gospodarczych i gruntów rolnych niezbędnych do hodowli zwierząt, w proporcji uzależnionej od wielkości stada podstawowego i niezbędnej nadwyżki inwentarza. Spod zajęcia wyłączone są również: służące do produkcji roślinnej budynki gospodarcze magazynowe, składowe, przechowalnie, szklarnie, tunele foliowe i inspekty. Komornik posiada uprawnienie, dzięki któremu może zdecydować o wyłączeniu elementów gospodarstwa rolnego spod egzekucji ponad ilości wymienione w Rozporządzeniu, o ile uzna, że taki krok jest niezbędny do zapewnienia możliwości prowadzenia gospodarstwa rolnego (§ 2 Rozporządzenia). Wymagane przy tym jest wystąpienie komornika do izby rolniczej o wydanie opinii w tym zakresie (przysługuje skarga do sądu na czynność komornika).

Dodatkowo, należy zauważyć, że ograniczenie egzekucji zawarte w § 1 pkt 15 Rozporządzenia obejmuje budynki gospodarcze i grunty rolne, niezbędne do hodowli zwierząt w proporcji uzależnionej od wielkości stada podstawowego i niezbędnej nadwyżki inwentarza. Ważne jest więc ustalenie zakresu stada podstawowego, które wyznacza zasięg ograniczenia. Jest to także istotne z punktu widzenia wyłączenia zawartego w § 2 Rozporządzenia. Wyjaśnienie pojęcia "stado podstawowe" znajduje się w załączniku nr 1 do Wyjaśnień.

Ze względu na fakt, że stado podstawowe może się zmieniać w czasie, konieczne jest ustalenie, na jaki moment powinno się ustalać jego skład. Moment ten powinien pokrywać się z chwilą wszczęcia egzekucji skierowanej do przedmiotów należących do rolnika, gdyż odtąd można mówić o niepodleganiu określonych przedmiotów egzekucji. Zgodnie z poglądami doktryny, wszczęcie egzekucji należy odróżnić od wszczęcia tzw. właściwego postępowania egzekucyjnego: "Do wszczęcia właściwego postępowania egzekucyjnego dochodzi z chwilą złożenia wniosku o wszczęcie egzekucji lub skierowania do organu egzekucyjnego żądania wszczęcia egzekucji z urzędu. Wszczęcie zaś egzekucji następuje co do zasady w momencie dokonania pierwszej czynności egzekucyjnej (zob. art. 805). W egzekucji świadczeń pieniężnych pierwszą czynnością egzekucyjną jest zajęcie określonego składnika majątku dłużnika (...)" 10 . Ponieważ egzekucja na rzecz banku prowadzona w celu zaspokojenia wierzytelności kredytowych jest egzekucją świadczeń pieniężnych, trzeba przyjąć, że ustalenie zakresu stada podstawowego na potrzeby określenia wyłączeń spod tej egzekucji powinno następować na moment zajęcia przedmiotów należących do rolnika. W efekcie poszerzenia zakresu ograniczeń egzekucji może dojść do istotnego wpływu na wycenę zabezpieczeń ekspozycji kredytowych wobec rolników indywidualnych. W konsekwencji, znaczna liczba wniosków kredytowych, na skutek wprowadzonej regulacji prawnej, będzie niemożliwa do zaakceptowania dla kredytodawców i będzie musiała ulec odrzuceniu, z uwagi na brak wystarczającego zabezpieczenia kredytu ze strony rolników wnioskujących o jego przyznanie.

Ponadto, ze względu na treść § 6 Rozporządzenia, zgodnie z którym do postępowań egzekucyjnych wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie Rozporządzenia stosuje się przepisy tego Rozporządzenia, będące w mocy umowy kredytu zabezpieczone w drodze ustanowienia hipoteki na nieruchomościach, które zostały wyłączone spod egzekucji na podstawie Rozporządzenia, wymagają określenia na nowo sposobu zabezpieczenia. Nie wszyscy rolnicy są w stanie spełnić ten warunek, co w ostateczności może skutkować wypowiedzeniem umowy przez kredytodawcę i postawieniem kredytu w stan natychmiastowej wymagalności. Standardowo kredytodawcy zastrzegają w umowach kredytowych postanowienia, które zobowiązują kredytobiorcę do przedstawienia dodatkowego zabezpieczenia w razie zmniejszenia lub utraty wartości dotychczasowego zabezpieczenia. Niedopełnienie tego wymagania przez kredytobiorcę (rolnika) będzie musiało być potraktowane przez banki jako niedotrzymanie warunków udzielenia kredytu i skutkować - zgodnie z art. 75 ust. 1 Prawa bankowego - jej wypowiedzeniem.

Przepis § 6 Rozporządzenia powoduje więc, że określone w Rozporządzeniu wyłączenia spod egzekucji wpływają na sytuację stron umów kredytowych (rolnika i kredytodawcy) nie tylko w momencie udzielania nowych zaangażowań, ale przede wszystkim w momencie odnawiania kredytów. W rezultacie, wydaje się zasadnym, aby przy okazji odnawiania zaangażowań bank uzyskiwał od rolników oświadczenia o ich aktualnym stanie majątkowym. W przypadku stwierdzenia na jego podstawie, że rolnik posiada aktywa, które nie stanowią zabezpieczenia, należałoby zabezpieczyć się również na tych aktywach.

Należy zwrócić uwagę, że ograniczenia wynikające z Rozporządzenia będą rzutowały również na zabezpieczenia ustanowione na nieruchomościach osób trzecich (dłużników rzeczowych banku) i egzekucję prowadzoną z przedmiotu zabezpieczenia. Dłużnik rzeczowy odpowiada wobec banku za zobowiązania dłużnika osobistego z przedmiotu zabezpieczenia. Stąd banki będą uprawnione i de facto zobligowane do badania statusu osób trzecich, tj. czy są one rolnikami w rozumieniu Rozporządzenia oraz do szczegółowej analizy nieruchomości mającej stanowić zabezpieczenie - także w przypadku gdy dłużnik osobisty nie będzie rolnikiem. Dodatkowo, zabezpieczenia na nieruchomościach osób trzecich powinny podlegać monitorowaniu w ww. aspektach w całym okresie kredytowania, co będzie się wiązało z dodatkowymi obowiązkami dla dłużników rzeczowych.

Skutki wprowadzonego Rozporządzeniem szerokiego zakresu wyłączeń spod egzekucji komorniczej mogą, ponadto, istotnie rzutować na postępowanie upadłościowe prowadzone wobec rolników będących osobami fizycznymi. Otóż, art. 491¹ Prawa upadłościowego w zw. z art. 6 pkt 5 Prawa upadłościowego wprowadzony ustawą z dnia 29 sierpnia 2014 r. o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2014 r. poz. 1306) doprecyzowuje kwestię konsumenckiej zdolności upadłościowej osoby fizycznej prowadzącej gospodarstwo rolne. Co prawda, według art. 6 pkt 5 Prawa upadłościowego, nie można ogłosić upadłości osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne, które nie prowadzą innej działalności gospodarczej lub zawodowej, to jednak art. 491¹ Prawa upadłościowego wskazuje, że przepisy postępowania upadłościowego wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej (tzw. upadłość konsumencka) stosuje się wobec osób fizycznych, których upadłości nie można ogłosić zgodnie z przepisami działu II tytułu I części pierwszej Prawa upadłościowego, czyli w szczególności zgodnie z art. 6 pkt 5 tej ustawy, tj. właśnie wobec osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne, które nie prowadzą innej działalności gospodarczej lub zawodowej.

W uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej przyjęto, że: "proponowana zmiana art. 6 pkt 5 oraz art. 491¹ Prawa upadłościowego i naprawczego ma charakter precyzujący i nie prowadzi do zmiany obowiązującego stanu prawnego. Jej celem jest wyjaśnienie ewentualnych wątpliwości co do zakresu zastosowania przepisów o upadłości konsumenckiej, w szczególności co do objęcia nimi osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne" 11 . Analogiczne stanowisko prezentuje P. Zimmerman wskazując, że "Na tle proponowanego brzmienia art. 491¹ Pr. Up.Napr nie powinno już budzić wątpliwości, że z upadłości konsumenckiej skorzystać mogą wszystkie osoby fizyczne, wobec których nie prowadzi się postępowania upadłościowego na zasadach ogólnych. Są to zatem, oprócz osób fizycznych nieprowadzących żadnej działalności gospodarczej ani zawodowej, także osoby fizyczne prowadzące gospodarstwo rolne" 12 .

Szerokie wyłączenia wprowadzone Rozporządzeniem, mogą zatem udaremnić nie tyko zaspokojenie wierzyciela w ramach egzekucji syngularnej, ale także w ramach egzekucji generalnej (upadłości konsumenckiej). Mając bowiem na względzie treść art. 63 ust. 1 pkt 1 Prawa upadłościowego, wyłączeniu z masy upadłości będzie podlegać mienie, które jest wyłączone od egzekucji według przepisów k.p.c. Tu z kolei nie budzi wątpliwości, że w zakres wyłączeń, do których odsyła k.p.c. jest szeroki i obejmuje zwolnienia na podstawie przepisów: art. 829 i art. 831-833 k.p.c., w tym na podstawie wydanego w oparciu o art. 830 k.p.c. Rozporządzenia 13 . Przemawia to za stosowaniem do regulacji wprowadzonej Rozporządzeniem wykładni zawężającej.

V. Pozaegzekucyjne sposoby zaspokojenia wierzyciela

Rozporządzenie dotyczy ograniczeń w ramach egzekucji sądowej, w związku z tym ograniczenia te nie obejmują czynności zmierzających do zaspokojenia w ramach działań dokonywanych poza egzekucją sądową.

W związku z powyższym rozważyć należy zastosowanie takich sposobów zabezpieczenia, które umożliwiają pozaegzekucyjne zaspokojenie się wierzyciela. W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że nie można do nich zaliczyć zastawu i hipoteki. W odniesieniu do obydwu tych ograniczonych praw rzeczowych odpowiednie przepisy uniemożliwiają zaspokojenie roszczeń wierzyciela w trybie pozaegzekucyjnym. Zgodnie z art. 312 k.c., zaspokojenie zastawnika z rzeczy obciążonej zastawem następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym, natomiast, według art. 75 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, zaspokojenie wierzyciela hipotecznego z nieruchomości następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym, chyba że z nieruchomości dłużnika jest prowadzona egzekucja przez administracyjny organ egzekucyjny (np. w sytuacji zbiegu egzekucji sądowej i administracyjnej).

W odniesieniu do hipoteki należy dodać, że w przypadku, gdy obciąża ona nieruchomość rolną, zbywalność egzekucyjna nieruchomości jest ograniczona przepisami ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, co do zasady nabywcą nieruchomości rolnej może być jedynie rolnik indywidualny.

1. Zastaw rejestrowy

a) Uwagi ogólne

Zgodnie z art. 21 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tekst jedn.: Dz. U. z 2017 r. poz. 1278; dalej: u.z.r.r.z.), zaspokojenie zastawnika z przedmiotu zastawu rejestrowego następuje w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego, o ile przepisy niniejszej ustawy nie stanowią inaczej.

Ustanowienie zastawu na rzeczach ruchomych lub prawach wyłączonych z egzekucji jest dopuszczalne, jednakże egzekucja w celu zaspokojenia zastawnika nie może zostać skierowana do przedmiotu zastawu, jeżeli przedmiot ten podlega ograniczeniom egzekucji, w tym ograniczeniom ustanowionym w Rozporządzeniu. Dotyczy to zarówno sytuacji, gdy zastawem zostaje obciążona określona ruchomość lub prawo wyłączone z egzekucji, jak i sytuacji gdy ruchomość lub prawo wyłączone z egzekucji wchodzi w skład zbioru będącego przedmiotem obciążenia zastawem (np. zastaw na mieniu ruchomym gospodarstwa rolnego, zastaw na innym zbiorze rzeczy lub prawa stanowiących organizacyjną całość). Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów przewiduje w art. 22-27 u.z.r.r.z. możliwość zaspokojenia roszczeń zastawnika bez konieczności wszczynania postępowania egzekucyjnego. Należy zwrócić uwagę przede wszystkim, że możliwość ta istnieje dopóty, dopóki przedmiot zastawu nie zostanie zajęty w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym np. z wniosku innego wierzyciela. Według bowiem art. 21a u.z.r.r.z., od chwili zajęcia przedmiotu zastawu rejestrowego przez komornika lub inny organ egzekucyjny zastawnik nie może podejmować czynności mających na celu zaspokojenie na podstawie przepisów art. 22-27 u.z.r.r.z.

b) Przejęcie przedmiotu zastawu rejestrowego na własność przez zastawnika (art. 22-23 u.z.r.r.z.)

Jeżeli umowa zastawu to przewiduje, zaspokojenie zastawnika może nastąpić bez konieczności wszczynania postępowania egzekucyjnego, przez przejęcie przez niego na własność przedmiotu zastawu rejestrowego, pod warunkiem, że:

Podkreślić należy, iż wierzytelność zabezpieczona zastawem rejestrowym ulega zaspokojeniu do wysokości wartości przedmiotu zastawu rejestrowego przejętego na własność przez zastawnika. Jeżeli wartość przedmiotu zastawu rejestrowego przewyższa wysokość wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym, zastawnik jest zobowiązany do uiszczenia kwoty nadwyżki w terminie 14 dni od dnia przejęcia. Zastawnik musi natomiast spieniężyć przejęty przedmiot we własnym zakresie i na własny rachunek (art. 23 ust. 3 u.z.r.r.z.).

Ponadto, od chwili przejęcia przedmiotu zastawu na zastawnika przechodzą korzyści i ciężary związane z tym przedmiotem. Od chwili przejęcia na zastawniku ciążyć będzie np. obowiązek podatkowy, koszty przechowania, ubezpieczenia itp.

W przypadku gdy dłużnik odmawia dobrowolnego wydania przedmiotu zastawu przejętego przez zastawnika, ten ostatni może uzyskać tytuł wykonawczy wydania rzeczy i wszcząć egzekucję w celu ich odebrania od dłużnika. W tym postępowaniu nie będą mieć zastosowania przedmiotowe ograniczenia egzekucji, gdyż, jak już wskazano wyżej, ograniczenia te znajdują zastosowania jedynie w trakcie egzekucji świadczeń pieniężnych. Natomiast w egzekucji świadczeń niepieniężnych polegającej na odebraniu ruchomości (tutaj przedmiotu zastawu), nie stosuje się wyłączeń przedmiotowych.

c) Sprzedaż przedmiotu zastawu w drodze przetargu publicznego (art. 24 u.z.r.r.z.)

Według art. 24 u.z.r.r.z., umowa zastawnicza może przewidywać również, że zaspokojenie zastawnika nastąpi przez sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego, który przeprowadzi notariusz lub komornik, w terminie 14 dni od dnia złożenia przez zastawnika wniosku o dokonanie sprzedaży. Taka sprzedaż ma takie same skutki, jak sprzedaż w postępowaniu egzekucyjnym.

Przejęcie przedmiotu zastawu na własność i jego sprzedaż w trybie przetargu są odrębnymi od siebie sposobami zaspokojenia roszczeń zastawnika. Zastawnik nie może zatem oświadczyć zastawcy, że przejmuje przedmiot zastawu, a następnie złożyć wniosek o sprzedaż w trybie przetargu.

Miejsce, warunki, sposób i koszty przeprowadzenia sprzedaży przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 10 marca 2009 r. w sprawie przeprowadzenia sprzedaży przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego (Dz. U. z 2009 r. Nr 45, poz. 371).

Sprzedaż w trybie przetargu dotyczy przedmiotu obciążonego zastawem, ale nadal stanowiącego własność zastawcy. Sprzedaż w trybie przetargu jest zatem możliwa przy współdziałaniu zastawcy, który np. umożliwi przeprowadzenie przetargu w miejscu położenia przedmiotu zastawu.

Niemniej jednak, ponieważ sprzedaż w trybie przetargu nie jest postępowaniem egzekucyjnym, nie mają i w tym przypadku zastosowania przedmiotowe ograniczenia egzekucji.

Możliwość wyboru jednego z ww. sposobów zaspokojenia z przedmiotu zastawu rejestrowego należy do wierzyciela, pod warunkiem, ze przewiduje je umowa zastawu. W przypadku ustanowienia zastawu na zbiorze, możliwe jest przejęcie na własność lub sprzedaż w trybie przetargu części ruchomości wchodzących w skład zbioru, jednak powinna tę ewentualność również przewidywać umowa zastawu.

2. Przewłaszczenie na zabezpieczenie

Nie ma przeciwskazania, aby przedmioty objęte ograniczeniem egzekucji stanowiły przedmiot przewłaszczenia na zabezpieczenie. Zgodnie z art. 101 Prawa bankowego, zabezpieczenie wierzytelności banku może być dokonane w drodze przeniesienia na bank przez dłużnika lub osobę trzecią, do czasu spłaty zadłużenia wraz z należnymi odsetkami i prowizją, prawa własności rzeczy ruchomej lub papierów wartościowych. W przypadku gdy przeniesiona została własność rzeczy określonej co do gatunku lub zbioru rzeczy, dłużnik lub osoba trzecia obowiązani są wyodrębnić i oznaczyć rzecz lub zbiór rzeczy oraz - jeżeli umowa nie stanowi inaczej - prowadzić ewidencję zmian w zakresie przedmiotu przewłaszczenia.

Zaspokojenie wierzytelności z przedmiotu przewłaszczenia przede wszystkim następuje poprzez odebranie przez wierzyciela przedmiotu przewłaszczenia dłużnikowi. Skutki tego sposobu zaspokojenia roszczeń są takie same jak w przypadku przejęcia na własność przedmiotu zastawu rejestrowego.

Jeżeli dłużnik odmawia dobrowolnego wydania przedmiotu przewłaszczenia, wierzyciel może uzyskać tytuł wykonawczy wydania rzeczy i wszcząć egzekucję w celu ich odebrania od dłużnika. W tym postępowaniu nie będą mieć zastosowania przedmiotowe ograniczenia egzekucji, ponieważ egzekucja ta nie będzie egzekucją świadczeń pieniężnych, a, jak już wskazano wyżej (punkt IV Wyjaśnień), ograniczenia egzekucji zawarte w art. 829-839 k.p.c., a więc także wynikające z wydanego na podstawie art. 830 k.p.c. Rozporządzenia, są możliwe tylko przy egzekucji świadczeń pieniężnych. Przedmioty wymienione w tych przepisach nie są wyłączone z egzekucji świadczeń niepieniężnych, jeżeli egzekucja polega na odebraniu tych przedmiotów.

Jeśli chodzi o przedmiot przewłaszczenia, nie budzi wątpliwości dopuszczalność przewłaszczenia na zabezpieczenie rzeczy ruchomych lub papierów wartościowych oznaczonych co do tożsamości oraz rzeczy określonej co do gatunku lub zbioru rzeczy (art. 101 Prawa bankowego).

Nie można wykluczyć przewłaszczenia na zabezpieczenie nieruchomości. Mimo zastrzeżeń części doktryny, akceptuje je judykatura, w tym Sąd Najwyższy (zob. wyrok z 29 maja 2000 r., sygn. akt III CKN 246/2000, LexPolonica nr 346990, OSNC 2000, Nr 11, poz. 213, czy też wyrok z 8 marca 2002 r., sygn. akt III CKN 748/2000, LexPolonica nr 357326, OSNC 2003, Nr 3, poz. 33) 14 . W przypadku gdyby jednak przewłaszczenie miało objąć nieruchomość rolną, należy pamiętać o ograniczeniu jej zbywalności przez przepisy ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, według których nabywcą nieruchomości rolnej może być, co do zasady, jedynie rolnik indywidualny.

W przypadku pozaegzekucyjnych form zaspokajania, w szczególności przejmowania przedmiotów zabezpieczenia, należy mieć na uwadze konieczność rozliczenia się przez bank z dłużnikiem. Dlatego konieczne wydaje się każdorazowe przeprowadzanie wycen. To z kolei może powodować, że dłużnik będzie kwestionował kwotę wyceny i cenę uzyskaną ze sprzedaży, która pomniejsza jego dług.

Pozostałe kwestie związane z przejęciem przedmiotu zabezpieczenia - obowiązki podatkowe, koszty związane z przejęciem, transportem, przechowywaniem, ubezpieczeniem itp. - każdorazowo powinny być analizowane przez bank pod kątem opłacalności i ryzyk związanych z przejmowaniem przedmiotów zabezpieczenia.

VI. Egzekucja przez zarząd przymusowy (art.1064¹-1064¹³ k.p.c.)

Przeciwko dłużnikowi prowadzącemu działalność gospodarczą w formie przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego jest dopuszczalna egzekucja z dochodów uzyskiwanych z tej działalności przez ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym (art. 1064¹ § 1 k.p.c.).

Egzekucję przez zarząd przymusowy można ograniczyć do części przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, jeżeli część ta jest gospodarczo wyodrębniona, a dochód uzyskany z przymusowego zarządu tej części majątku dłużnika wystarczy na zaspokojenie egzekwowanych roszczeń (art. 1064⁵ k.p.c.).

Egzekucja przez zarząd przymusowy polega na odebraniu dłużnikowi zarządu nad jego przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym i oddaniu go pod zarząd osoby trzeciej, wyznaczonej przez sąd egzekucyjny. W tym wypadku źródłem zaspokojenia roszczeń wierzycieli są dochody, jakie zarządca uzyskuje z przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, po uiszczeniu wszystkich należności związanych z zarządem. Nie jest to zatem egzekucja skierowana do substancji majątku dłużnika. W związku z tym, nie mają tu zastosowania przedmiotowe ograniczenia egzekucji, w szczególności określone w Rozporządzeniu.

VII. Egzekucja przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (art. 1064¹⁴-1064²³ k.p.c.)

Wniosek o wszczęcie egzekucji przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego składa się do sądu. Zgodnie z art. 1064¹⁵ § 1 k.p.c., wydając postanowienie o wszczęciu egzekucji, sąd ustanawia zarząd przymusowy nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym podlegającym sprzedaży. Do zarządu tego stosuje się odpowiednio przepisy art. 1064¹-1064¹¹ k.p.c.

W związku z tym, że przedmiotem egzekucji jest w tym wypadku całe gospodarstwo rolne, a zatem również wszystkie nieruchomości wchodzące w jego skład, nie stosuje się przedmiotowych ograniczeń egzekucji, zgodnie z § 5 Rozporządzenia, który stanowi, że przepisów Rozporządzenia nie stosuje się w razie równoczesnego skierowania egzekucji do wszystkich nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego prowadzonego przez dłużnika.

Należy jednak zwrócić uwagę, że przepisy ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego ograniczające krąg nabywców nieruchomości rolnych mają zastosowanie również do nabycia gospodarstwa rolnego. Możliwość nabycia gospodarstwa w trybie egzekucji uregulowanej przepisami art. 1064¹⁴-1064²³ k.p.c. jest, na mocy ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, również ograniczona, co do zasady, do rolników indywidualnych.

VIII. Skierowanie egzekucji do "wszystkich nieruchomości" w świetle Rozporządzenia

Zgodnie z § 5 Rozporządzenia, przepisów tego Rozporządzenia, a więc zamieszczonych w nim przedmiotowych ograniczeń egzekucji wobec rolników, nie stosuje się w razie równoczesnego skierowania egzekucji do wszystkich nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego prowadzonego przez dłużnika.

Rozporządzenie, przewidując powyższą zasadę, wprowadza rozbieżności interpretacyjne w odniesieniu do tego, czy zajęcie wszystkich nieruchomości może nastąpić w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym przez jednego wierzyciela. Wydaje się, iż nie ma znaczenia, czy zajęcie wszystkich nieruchomości nastąpiło w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym przez jednego wierzyciela. Jeżeli zatem wszystkie nieruchomości zostałyby zajęte w różnych postępowaniach egzekucyjnych, w takim przypadku możliwe jest prowadzenie egzekucji z rzeczy ruchomych i nieruchomości wskazanych w Rozporządzeniu.

Ponadto, przywołana forma zapisu § 5 Rozporządzenia: "wszystkie nieruchomości wchodzące w skład gospodarstwa rolnego", ze względu na funkcjonalną definicję gospodarstwa rolnego, oznacza, że do ww. nieruchomości należy zaliczyć nie tylko nieruchomości będące własnością rolnika prowadzącego gospodarstwo rolne, ale także te, które są przez niego użytkowane, np. na podstawie umowy dzierżawy. W związku jednak z tym, że prowadzenie egzekucji na podstawie tytułu egzekucyjnego uzyskanego przeciw konkretnemu rolnikowi jest możliwe wyłącznie wobec nieruchomości stanowiących jego własność, wykluczone jest skierowanie egzekucji do nieruchomości jedynie dzierżawionych przez rolnika, nawet wobec przyjęcia, że wchodzą one w skład gospodarstwa rolnego. Dlatego należy uznać, że wyłączenie stosowania Rozporządzenia na podstawie jego § 5 znajdzie zastosowanie, jeśli egzekucja zostanie skierowana do wszystkich nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, które stanowią własność rolnika. Do nieruchomości nie będących własnością rolnika nie można bowiem w ogóle skierować prowadzonej przeciwko niemu egzekucji.

Przeciwna interpretacja mogłaby w praktyce prowadzić do znacznego utrudnienia lub wręcz uniemożliwienia wykorzystania ww. zapisu § 5 Rozporządzenia. Nie wydaje się przy tym zasadne przyjęcie, że racjonalny ustawodawca wprowadzając formalnie w § 5 Rozporządzenia swoisty "przywilej" dla wierzyciela egzekwującego, jednocześnie oczekiwał, że w praktyce przywilej ten będzie niemożliwy do wykorzystania z uwagi na brak, po stronie wierzyciela, tytułu do prowadzenia egzekucji wobec nieruchomości dzierżawionych.

Uwzględniając § 5 Rozporządzenia, wydaje się, iż możliwym byłoby ustanawianie hipoteki na zabezpieczenie kredytu w banku na wszystkich nieruchomościach wchodzących w skład gospodarstwa rolnego w rozumieniu art. 55³ k.c., które stanowią własność rolnika, i kierowanie ewentualnej egzekucji równocześnie do wszystkich nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego prowadzonego przez rolnika.

W powyższym celu, wskazanym byłoby odbieranie przez bank przy odnawianiu kredytów bądź podpisywaniu aneksów oświadczeń od rolników o wszystkich nieruchomościach wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, na okoliczność zmian w jego strukturze w toku kredytowania. Tego typu oświadczenie może jednak nie być wystarczającym rozwiązaniem, ponieważ rolnik może dokupić nieruchomość do swojego gospodarstwa rolnego, co spowoduje wyłączenie przesłanek zastosowania § 5 Rozporządzenia. Dlatego należy przyjąć moment, na który ustala się zakres nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego. Tę granicę powinien wyznaczać moment zajęcia nieruchomości.

Trzeba zwrócić uwagę, że ustanawiając hipoteki oraz kierując egzekucję równocześnie do wszystkich nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego prowadzonego przez rolnika bank naraża się na zarzut nadzabezpieczenia oraz prowadzenia egzekucji w sposób nadmiernie uciążliwy dla dłużnika (art. 799 k.p.c.). Tym niemniej, uzasadnione jest stanowisko, iż taki sposób działania jest niezbędny do zaspokojenia banku, gdyż zaniechanie skierowania egzekucji do wszystkich ww. nieruchomości, uniemożliwiłoby wyłączenie zastosowania Rozporządzenia na podstawie jego § 5, a w konsekwencji spowodowałoby zastosowanie określonych w nim wyłączeń spod egzekucji, które z kolei pozbawiłyby bank szansy na zaspokojenie egzekwowanej wierzytelności.

Należy przyjąć założenie, że skierowanie egzekucji do wszystkich nieruchomości zgodnie z § 5 Rozporządzenia, powinno być wystarczające do skutecznego wszczęcia egzekucji przez komornika. Wniosek egzekucyjny powinien obejmować wszystkie znane wierzycielowi nieruchomości oraz ponadto zobowiązanie do sprawdzenia przez komornika czy dłużnik nie posiada innych nieruchomości. Zgodnie z art. 801 k.p.c., jeżeli wierzyciel albo sąd zarządzający z urzędu przeprowadzenie egzekucji albo uprawniony organ żądający przeprowadzenia egzekucji nie wskaże majątku pozwalającego na zaspokojenie świadczenia, komornik wzywa dłużnika do złożenia wykazu majątku lub innych wyjaśnień niezbędnych do przeprowadzenia egzekucji. Jeżeli w drodze tych czynności nie można ustalić majątku pozwalającego na zaspokojenie świadczenia, do którego może być skierowana egzekucja, wierzyciel może zlecić komornikowi poszukiwanie majątku dłużnika (art. 801² k.p.c.). W takim przypadku - po informacji uzyskanej od komornika - wierzyciel powinien wszcząć egzekucję także do tych nieznanych mu wcześniej nieruchomości. Wydaje się, że takie działanie powinno wyczerpywać zapisy § 5 Rozporządzenia.

IX. Podsumowanie

W stanie prawnym wprowadzonym Rozporządzeniem, skuteczne zabezpieczenie i zaspokojenie wierzytelności bankowych przysługujących wobec rolnika prowadzącego gospodarstwo rolne jest utrudnione z uwagi na znaczne poszerzenie zakresu przedmiotowych wyłączeń spod egzekucji komorniczej prowadzonej wobec rolników. Przyjęcie określonego sposobu zabezpieczenia kredytu udzielanego rolnikowi prowadzącemu gospodarstwo rolne powinno być ustalane indywidualnie po rozważeniu skuteczności zabezpieczenia w ew. postępowaniu egzekucyjnym.

Umowy zastawu rejestrowego oraz umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie powinny zawierać szczegółowe postanowienia regulujące możliwość zastosowania pozaegekucyjnych sposobów zabezpieczenia. Bank powinien być przygotowany do zarządzania przejętymi ruchomościami i ich zbywania. Należy postulować podejmowanie decyzji w zakresie przyjęcia określonego zabezpieczenia w porozumieniu z jednostkami prowadzącymi windykację roszczeń.

Załącznik nr 1 do Wyjaśnień interpretacyjnych w sprawie skutecznych sposobów zabezpieczania i zaspokajania wierzytelności bankowych przysługujących wobec rolnika prowadzącego gospodarstwo rolne w świetle rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 lipca 2017 r.

Określenie definicji stada podstawowego wymaga odniesienia do definicji środka trwałego. Konieczne jest więc wyjaśnienie, co prawodawca rozumie pod tym pojęciem.

Obowiązujące od 1 stycznia 2011 r. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 grudnia 2010 r. w sprawie Klasyfikacji Środków Trwałych (KŚT; Dz. U. z 2010 r. nr 242 poz. 1622), którego załącznik stanowi Klasyfikacja Środków Trwałych, w grupie 0 zalicza do środków trwałych grunty, które następnie dzielą się na użytki rolne (grunty orne, sady, łąki trwałe, pastwiska trwałe, grunty rolne zabudowane, oraz pod stawami, pod rowami), grunty leśne, grunty zabudowane i zurbanizowane, użytki ekologiczne, tereny różne, nieużytki i grunty pod wodami. Ustawy podatkowe również traktują grunty jako środki trwałe.

Zgodnie z art. 3 ust. 15 ustawy o rachunkowości, jeśli mowa o środkach trwałych, rozumie się przez to, z zastrzeżeniem pkt 17, rzeczowe aktywa trwałe i zrównane z nimi, o przewidywanym okresie ekonomicznej użyteczności dłuższym niż rok, kompletne, zdatne do użytku i przeznaczone na potrzeby jednostki. Zalicza się do nich w szczególności: nieruchomości - w tym grunty, prawo użytkowania wieczystego gruntu, budowle i budynki, maszyny, urządzenia, środki transportu, inwentarz żywy.

Powyższy przepis sugeruje podział zwierząt na:

W ustawie o rachunkowości brak jest wytycznych określających sposoby klasyfikacji oraz wyceny zwierząt. W kwestiach nieuregulowanych ustawą, stosuje się postanowienia Międzynarodowego Standardu Rachunkowości 41 "Rolnictwo" (MSR). Jednak jest to dokument wykorzystywany dla celów księgowania m.in. aktywów biologicznych, do których zalicza się zwierzęta w hodowli oraz chowie.

W praktyce rachunkowej stosuje się następujący podział zwierząt:

Środki trwałe -Składniki majątku obrotowego

1. Zwierzęta pociągowe -Zwierzęta młode w odchowie:

2. Bydło (krowy i buhaje) -Zwierzęta w tuczu (opasy, konie rzeźne, bekony i tuczniki, drób w tuczu)

3. Konie hodowlane (klacze i ogiery) -Zwierzęta futerkowe Trzoda (maciory i knury) -

4. Owce (matki i tryki - skopy) -Drób (nioski, koguty i kurczęta)

5. -Roje pszczół

Zwierzęta, których okres używania jako hodowlanych jest dłuższy niż rok zalicza się do środków trwałych, aczkolwiek nie jest to jedyne kryterium. Na mocy art. 3 ust. 1 pkt 15 ustawy o rachunkowości oraz MSR 41, należy też uwzględnić przeznaczenie zwierząt do użytku na potrzeby własne, jako pociągowych lub do rozpłodu albo w celu pozyskania z nich mleka (krowy mleczne) czy wełny (owce) w okresie dłuższym niż rok. Pozostałe zwierzęta zaliczane będą do majątku obrotowego.

Stadem podstawowym należy zatem określić zwierzęta ze stada rodzicielskiego (krowy, buhaje, maciory, owce matki, tryki itp.), wykorzystywane przez wiele lat, które są także składnikami majątku trwałego. Zakup stada podstawowego może natomiast obejmować zarówno młode, jak i dorosłe zwierzęta, które będą przeznaczone do dalszej hodowli (rozrodu).

Do stada podstawowego należy zaliczyć zwierzęta utrzymywane w celu uzyskania potomstwa zgodnie z cyklem reprodukcyjnym właściwym dla danego gatunku i które są niezbędne do utrzymania ciągłości produkcji prowadzonej w gospodarstwie.

Jednocześnie, w przypadku rolników uczestniczących w realizacji prowadzonych przez Instytut Zootechniki - Państwowy Instytut Badawczy w Krakowie programów ochrony zasobów genetycznych (Pakiet 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w ramach działania rolno-środowiskowo-klimatycznego Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020) należy wziąć pod uwagę możliwość uznania za niezbędne do prowadzenia gospodarstwa, a więc niepodlegające egzekucji, zwierzęta nie zaliczane do stada podstawowego, a utrzymywane w celu zastąpienia zwierząt, które z przyczyn określonych w odpowiednich przepisach ubyły z programu ochrony zasobów genetycznych. Zgodnie z ww. pakietem 7 w ramach przedmiotowych programów rolnicy podjęli 5-letnie zobowiązanie utrzymywania określonej liczby samic. W ramach tego pakietu możliwe jest, w określonych przypadkach, zastąpienie zwierząt zadeklarowanych do utrzymywania innymi zwierzętami, które spełniają warunki określone w programie ochrony zasobów genetycznych dla danej rasy zwierząt. Dlatego rolnicy utrzymujący zwierzęta w ramach pakietu 7 mogą utrzymywać dodatkowe samice, które nie należą do stada podstawowego, ale które w przypadku zaistnienia takiej potrzeby, mogłyby zastąpić zwierzęta uczestniczące w pakiecie. W przypadku, gdy rolnik, który jest zmuszony wycofać zwierzę z programu, nie dokona zastąpienia w przewidzianym do tego terminie z powodu nieposiadania zwierząt spełniających warunki uczestniczenia w programie ochrony zasobów genetycznych, jest zobowiązany zwrócić płatność.

Źródło:

Agencja Rozwoju i Modernizacji Rolnictwa: http://www.arimr.gov.pl/pytania-i-wnioski-do-arimr/archiwalne-pytania/mlodzi-rolnicy-pytaja-o-zasady-przyznawania-premii-w-2016-roku-arimr-odpowiada.html

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi