Kremens Karolina, Dostęp do akt postępowania przygotowawczego w toku orzekania w przedmiocie tymczasowego aresztowania

Dostęp do akt postępowania przygotowawczego w toku orzekania w przedmiocie tymczasowego aresztowania

Przepisy dotyczące udostępniania akt postępowania karnego związane są z realizacją zasady jawności wewnętrznej postępowania. Zasada jawności postępowania karnego przejawia się w dwóch aspektach:

– tzw. jawności zewnętrznej, tj. dostępie do materiałów i czynności postępowania nieograniczonej i nieokreślonej grupie osób (publiczności), która nie ma bezpośredniego interesu prawnego w wydaniu określonego rozstrzygnięcia,

– tzw. jawności wewnętrznej, a więc dostępie stron i innych uczestników postępowania do zebranego w sprawie materiału dowodowego oraz wszystkich czynności postępowania niezbędnych dla zajęcia stanowiska i w efekcie - rozstrzygnięcia (zob. K. Zgryzek, Zasada jawności [w:] P. Wiliński (red.), Zasady procesu karnego. System Prawa Karnego Procesowego, t. III, cz. 1, Warszawa 2014, s. 768 i n.).

Co do zasady dostęp stron, a także innych uczestników postępowania do akt postępowania karnego będzie miał charakter szerszy niż dostęp innych podmiotów (publiczność, w tym media). W tym drugim przypadku organ procesowy prowadzący postępowanie będzie mógł ograniczyć dostęp w szerszym zakresie.

Bez wątpienia dostęp do akt postępowania karnego ma związek również z realizacją zasady prawa do obrony. Podejmowanie czynności obrończych (akcji obrończej) uzależnione jest wszak od zakresu posiadanych informacji o sprawie, w tym o zebranych dowodach. Dostęp do akt postępowania jest więc jednym z warunków wykonywania prawa do obrony.

Dostęp do akt postępowania karnego w kontekście zasady jawności jest zróżnicowany w zależności od tego, czy mówimy o dostępie do akt postępowania przygotowawczego, czy sądowego . Na etapie postępowania sądowego dominuje zasada jawności, co oznacza, że akta postępowania są, poza wyjątkami, dostępne bez ograniczeń (art. 156 § 1 k.p.k.). Natomiast w postępowaniu przygotowawczym sytuacja kształtuje się odmiennie w związku z zasadą tajności tego etapu postępowania i udostępnianie akt śledztwa i dochodzenia odbywa się wyłącznie za zgodą prokuratora lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze (art. 156 § 5 k.p.k.), a przesłanki umożliwiające ograniczenie dostępu uczestnikom postępowania są bez wątpienia szersze niż w postępowaniu sądowym. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy w toku postępowania przygotowawczego prokurator składa wniosek o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania (art. 156 § 5a k.p.k.). Wówczas udostępnienie akt (ale wyłącznie obrońcy i jego podejrzanemu) ma charakter obligatoryjny.

Problem dostępu do akt postępowania przygotowawczego uzasadniających wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania, stanowi kwestię niezwykle kontrowersyjną. W literaturze, na gruncie przepisów obowiązujących do 2009 r. faktycznie blokujących podejrzanemu i jego obrońcy dostęp do akt, pojawiały się jednak stanowcze głosy domagające się zmiany istniejącego stanu rzeczy, argumentując, iż wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania inicjuje postępowanie sądowe o charakterze incydentalnym, które powinno toczyć się zgodnie z zasadami jawności i kontradyktoryjności (zob. m.in. P. Kardas, Uprawnienia obrony do wglądu w akta postępowania przygotowawczego w toku procedury Habeas Corpus. Rzecz o obstrukcji organów wymiaru sprawiedliwości, CzNPiK 2009, z. 3, s. 149; tenże, Standard rzetelnego procesu a prawo wglądu do akt sprawy w postępowaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania, czyli historia jednej nowelizacji, Prok. i Pr. 2010, nr 1–2), J. Skorupka, Prawo tymczasowo aresztowanego do znajomości wniosku w przedmiocie tymczasowego aresztowania oraz do dostępu do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym [w:] J. Giezek (red.), Adwokatura wobec najnowszych zmian prawa sądowego, Warszawa 2008). Zbliżone argumenty dostrzec można również w orzecznictwie ETPC (zob. m.in. sprawa Migoń v. Polska z dnia 25 czerwca 2002 r., Nr 24244/94 oraz sprawa Osvath v. Węgry z dnia 5 lipca 2005 r., Nr 20723/02).

W przedmiotowej sprawie wypowiedział się także Trybunał Konstytucyjny, który w wyroku z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07, Dz. U. Nr 100, poz. 648, wskazał, iż art. 156 § 5 k.p.k. „w zakresie w jakim umożliwia arbitralne wyłączenie jawności tych materiałów postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 42 ust. 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP”. W odpowiedzi na wyrok TK, ustawą z dnia 16 lipca 2009 r. dodano w art. 156 § 5a k.p.k., który wskazywał przesłanki dostępu do akt postępowania przygotowawczego podejrzanemu i jego obrońcy w związku z zastosowaniem lub przedłużeniem tymczasowego aresztowania. Z treści cytowanego artykułu wynikało, iż prokurator może odmówić zgody na udostępnienie akt sprawy w tej części, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że:

1. narażałoby to na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia pokrzywdzonego lub innego uczestnika postępowania,

2. groziłoby zniszczeniem lub ukryciem dowodów albo tworzeniem dowodów fałszywych,

3. groziłoby uniemożliwieniem ustalenia i ujęcia współsprawcy czynu zarzucanego podejrzanemu lub sprawców innych czynów ujawnionych w toku postępowania,

4. ujawniałoby prowadzone czynności operacyjno-rozpoznawcze,

5. zagrażałoby utrudnieniem postępowania przygotowawczego w inny bezprawny sposób.

Taki kształt przepisu, mimo założenia, że miał być on interpretowany zawężająco, i pozwalający w sytuacjach uzasadnionych owymi przesłankami na odmowę dostępu do akt postępowania, nie zrealizował oczekiwań stawianych art. 156 § 5a k.p.k. w związku z orzecznictwem TK i ETPC. Wprowadzenie wyjątków negowało bowiem zasadę równości broni uniemożliwiając realizację prawa do obrony w postępowaniu.

Dlatego też, przy okazji nowelizacji k.p.k. z dnia 27 września 2013 r. zdecydowano się na ponowną nowelizację cytowanego przepisu, która weszła w życie w terminie wcześniejszym (2 czerwca 2014 r.) niż większość pozostałych nowelizowanych przepisów (1 lipca 2015 r.). Zgodnie z nowym kształtem art. 156 § 5a k.p.k. udostępnienie akt ma charakter obligatoryjny zawsze, gdy zostanie w postępowaniu przygotowawczym złożony wniosek o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania i nie podlega ono jakimkolwiek ograniczeniom.

Ponownie przepis ten został poddany modyfikacjom w wyniku nowelizacji k.p.k. ustawą z dnia 11 marca 2016 r. W wyniku tych zmian, odwracających wiele z osiągnięć poprzedniej nowelizacji, w szczególności w zakresie odejścia od kontradyktoryjności rozprawy sądowej, wprowadzono zasadę wskazującą, że materiały postępowania udostępniane podejrzanemu i obrońcy nie mogą obejmować dowodów z zeznań świadków, o których mowa w nowo utworzonym przepisie art. 250 § 2b k.p.k., tj. zeznania takich świadków, w przypadku których zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia albo wolności świadka lub osoby dla niego najbliższej. Zeznania takie stanowią podstawę wniosku, ale nie są udostępniane podejrzanemu i obrońcy i są umieszczane w wyodrębnionym zbiorze dokumentów.

W postępowaniu przygotowawczym wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania lub jego przedłużenie należy do wyłącznej kompetencji prokuratora, niezależnie od tego jaki organ prowadzi postępowanie przygotowawcze.

W przypadku gdy chodzi o zastosowanie tymczasowego aresztowania lub o jego przedłużenie na okres do 12 miesięcy jest to prokurator prowadzący lub nadzorujący postępowanie przygotowawcze. Natomiast gdy zajdzie konieczność przedłużenia tymczasowego aresztowania na okres powyżej 12 miesięcy, z wnioskiem wystąpi prokurator bezpośrednio przełożony wobec prokuratora prowadzącego lub nadzorującego śledztwo (art. 263 § 4 k.p.k.).

Wniosek prokuratora składa się w formie pisemnej wraz z uzasadnieniem wskazującym na zaistnienie przesłanek tymczasowego aresztowania w danej sprawie. W literaturze podkreśla się, że prokurator powinien dołączyć odpis wniosku dla każdego z podejrzanych i ich obrońców (zob. J. Skorupka, Konstytucyjny i konwencyjny standard tymczasowego aresztowania, PiP 2007, z. 7, s. 57).

Składając wniosek o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania prokurator przesyła do sądu także akta postępowania przygotowawczego (art. 250 § 3 k.p.k.). Nie oznacza to, że prokurator ma obowiązek bazować w swoim wniosku na całym dotychczas zebranym materiale dowodowym. Robi to jedynie w zakresie uzasadniającym orzeczenie o tymczasowym aresztowaniu, co oznacza, że przesyła do sądu akta sprawy wskazując na których spośród dowodów zamieszczonych w aktach opierał się wnioskując o orzeczenie tymczasowego aresztowania. Sąd ma natomiast bez wątpienia wgląd w całość akt sprawy. Takie stanowisko wynika z wzięcia pod uwagę treści art. 249a k.p.k., który obowiązuje od dnia 1 lipca 2015 r. Przepis ten stanowi, iż podstawę orzeczenia o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania mogą stanowić jedynie ustalenia poczynione na podstawie dowodów jawnych dla oskarżonego i jego obrońcy, a także dowodów z zeznań świadków, o których mowa w art. 250 § 2b k.p.k. (art. 249a k.p.k.). Nie oznacza to jednak, że sąd orzeka o tymczasowym aresztowaniu opierając się tylko na materiale wskazanym przez prokuratora. Art 249a k.p.k. zdanie drugie stanowi bowiem, iż sąd, uprzedzając o tym prokuratora, uwzględnia z urzędu także okoliczności, których prokurator nie ujawnił (chodzi tu o ujawnienie wobec oskarżonego i jego obrońcy), po ich ujawnieniu na posiedzeniu, jeżeli są one korzystne dla oskarżonego. Ma to przeciwdziałać ukrywaniu dowodów przemawiających na korzyść oskarżonego na tym etapie postępowania. Sąd, aby móc orzec na podstawie tych dowodów, których nie wskazał prokurator jako podstawy do skierowania wniosku, musi bez wątpienia mieć więc do nich dostęp.

Wydaje się, iż w związku z koniecznością realizacji obowiązku wynikającego z art. 156 § 5a k.p.k. z akt sprawy należy sporządzić kopie dowodów stanowiących podstawę skierowanego wniosku, tak aby każdy z podejrzanych, a także ich obrońców mógł swobodnie zapoznać się z ich treścią nie będąc ograniczonym potrzebami jednoczesnego zapoznania się z samymi aktami sądu lub innych uczestników (pozostałych podejrzanych i obrońców). Nie ma wątpliwości, iż akta te mogą przyjąć formę elektroniczną.

Udostępnienie akt postępowania nawet w określnym zakresie nie oznacza dostępu do całości akt. Ze względu na ochronę niektórych uczestników postępowania (pokrzywdzonych i świadków) ich dane dotyczące miejsca zamieszkania oraz miejsca pracy nie podlegają ujawnieniu co do zasady. Na mocy art. 156a k.p.k. dane lub oryginały dokumentów znajdujące się w załączniku adresowym udostępnia się wyłącznie organom państwowym oraz organom samorządu terytorialnego na ich wniosek, jeżeli jest to niezbędne dla wykonywania ustawowych zadań tych organów. Można je udostępnić także na wniosek innych instytucji lub osób, jeżeli przemawia za tym ważny interes. Powyższa regulacja ma na celu zabezpieczyć prawo pokrzywdzonych i świadków do utrzymania w tajemnicy informacji pozwalających na identyfikację miejsca, w którym przebywają. Stanowi konsekwencję wprowadzenia przepisu art. 148a k.p.k oraz zmienionego art. 191 k.p.k. Dotychczasowa regulacja wynikająca z art. 191 § 3 k.p.k. pozwalająca na zastrzeżenie danych dotyczących miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu z praktycznego punktu widzenia wydawała się dalece niewystarczająca, zwłaszcza, iż dokonywano zastrzeżenia na wniosek pokrzywdzonego lub świadka i wyłącznie, gdy zachodziła uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami. Dlatego też zdecydowano się na utajnienie danych dotyczących miejsca zamieszkania i pracy przesłuchiwanego, niezależnie od jego poczucia zagrożenia, a co za tym idzie, nieujawniania ich także zapoznającym się z aktami postępowania, poza sytuacjami wyjątkowymi wskazanymi w art. 156a k.p.k., a także art. 148a § 4 i 5 k.p.k.