Grzegorczyk Tomasz, Dyrektywy rozpoznania środka odwoławczego

Dyrektywy rozpoznania środka odwoławczego

Podstawowe dyrektywy dotyczące rozpoznania środka odwoławczego ustawodawca zawarł w przepisach art. 433–436 k.p.k.; są to następujące kwestie:

1) granice rozpoznania środka odwoławczego,

2) tzw. zakaz reformationis in peius;

3) wyjście poza granice środka poprzez rozpoznanie go na korzyść nieskarżących współoskarżonych;

4) ograniczenie rozpoznania środka odwoławczego tylko do niektórych uchybień.

Oczywiście z punktu widzenia proceduralnego są to kwestie rozpatrywane jednocześnie (równolegle).

Po kontroli formalnej w sądzie pierwszej instancji oraz ponownej w sądzie odwoławczym, sprawa podlega merytorycznemu rozpoznaniu. Forum rozpoznania środka odwoławczego to rozprawa albo posiedzenie (zob. art. 95 k.p.k.). Kwestie organizacyjno-proceduralne wyglądają podobnie jak w pierwszej instancji, bowiem „przepisy stosuje się odpowiednio” (zob. art. 458 k.p.k., art. 465 k.p.k., art. 466 k.p.k., art. 467 k.p.k.).

Zagadnienie granic środka odwoławczego jest od dawna jedną z bardziej kontrowersyjnych kwestii zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie (aktualnie obowiązujący kodeks postępowania karnego z 1997 roku wcale nie zmniejszył tych kontrowersji). W założeniu ustawodawcy zmiany wprowadzone z dniem 1 lipca 2015 roku miały je zmniejszyć i do jakiegoś stopnia zapewne tak się stało.

Reforma zaś z roku 2016 (nazywana potocznie tzw. częściowym odwróceniem reformy z 2015 roku) w swym głównym założeniu dotyczy odejścia od rygorystycznego przyjęcia prymatu zasady kontradyktoryjności w całym procesie karnym.

Kwestię tę regulują przepisy art. 433 § 1-2 k.p.k. (znowelizowanego z dniem 1 lipca 2015 roku oraz 15 kwietnia 2016), zgodnie z którymi sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia, a jeżeli w środku odwoławczym zostały wskazane zarzuty stawiane rozstrzygnięciu - również w granicach podniesionych zarzutów, uwzględniając treść art. 447 § 1-3 k.p.k., a w zakresie szerszym w wypadkach wskazanych w art. 435 k.p.k. (orzekanie na korzyść współoskarżonych), art. 439 § 1 k.p.k. (bezwzględne przyczyny odwoławcze),, art. 440 k.p.k. (rażąca niesprawiedliwość orzeczenia) i art. 455 k.p.k. (poprawienie błędnej kwalifikacji prawnej).

Ponadto sąd odwoławczy jest obowiązany rozważyć wszystkie wnioski i zarzuty wskazane w środku odwoławczym, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Pomimo zmian dokonanych z dniem 1 lipca 2015 oraz 15 kwietnia 2016 roku (zob. art. 433 k.p.k.), istotne jest zwrócenie uwagi na zasadniczą różnicę między ww. pojęciem (granic środka odwoławczego), a pojęciem granic orzekania sądu odwoławczego. To drugie bowiem, w zależności od konkretnych rozwiązań procesowych, może oznaczać to samo co ww., ale i może też zasadniczo się różnić od niego, tj. - może to być pojęcie węższe albo też szersze. Dodatkowo powstaje jeszcze problem jak należy rozumieć pojęcie kontroli odwoławczej, bowiem także i ono jest często różnie ujmowane w doktrynie procesu karnego i orzecznictwie (zob. J. Izydorczyk, Granice orzekania sądu odwoławczego w polskiej procedurze karnej, Łódź 2010, passim).

W oparciu o wykładnię językową (wszak podstawową) należy przyjąć, że granice zaskarżenia wyznaczane są przez podmiotowe i przedmiotowe granice zaskarżenia, czyli zakres w jakim zaskarżono orzeczenie, o którym decydują granice środka odwoławczego z uwzględnieniem domniemań prawnych (nakazów) związanych ze sposobem zaskarżenia wyroków (zob. także znowelizowane z dniem 1 lipca 2015 roku art. 447 § 1 i 2 k.p.k.).

Z kolei zakres orzekania sądu odwoławczego dodatkowo jest jeszcze wyznaczany przez trzy elementy:

– kierunek środka odwoławczego (czyli stosunek takiego środka do interesów procesowych oskarżonego) i związany z nim zakaz reformationis in peius (tj. ograniczenie możliwości orzekania na niekorzyść oskarżonego);

– podniesione zarzuty odwoławcze (tj. wskazanie konkretnych uchybień przy wydawaniu orzeczenia przez sąd pierwszej instancji) oraz;

– zakazy (reguły) ne peius, które ograniczają merytoryczne orzekanie sądu odwoławczego na niekorzyść oskarżonego (mimo nieobowiązywania zakazu reformationis in peius).

Jak więc widać, granice orzekania sądu odwoławczego wobec granic zaskarżenia (środka odwoławczego) w procedurze karnej zostały przez ustawodawcę w niektórych wypadkach zawężone bądź też poszerzone. Odnośnie poszerzenia zakresu kognicji sądu odwoławczego należy stwierdzić, iż z jednej strony ma ono charakter podmiotowy (art. 435 k.p.k.), z drugiej zaś - przedmiotowy (art. 439 k.p.k., 440 k.p.k. oraz art. 455 k.p.k.). Regulacja przepisu art. 435 k.p.k. polegająca na nakazie dla sądu odwoławczego orzekania poza granicami podmiotowymi środka odwoławczego ma charakter gwarancyjny (dla strony biernej procesu karnego), ale i „sprawiedliwościowy”. Natomiast orzekanie sądu karnego odwoławczego poza granicami przedmiotowymi środka odwoławczego jest przewidziane przez ustawodawcę jako: po pierwsze - gwarancja tzw. sprawiedliwości procesowej orzeczenia (art. 439 k.p.k.), po drugie - gwarancja sprawiedliwości materialnej i procesowej orzeczenia (art. 440 k.p.k.), oraz po trzecie - gwarancja poprawności kwalifikacji prawnej, będącej podstawą odpowiedzialności oskarżonego w procesie karnym. Oczywiście wszystko to razem składa się na tzw. rzetelność postępowania (Process equitable, Fair trial, Faires Verfahren). Z kolei ograniczenie zakresu kognicji sądu odwoławczego w procedurze karnej jest powodowane przez: po pierwsze - kierunek środka odwoławczego oraz zakaz reformationis in peius; po drugie - zarzuty odwoławcze; oraz po trzecie - reguły ne peius. Zaznaczyć przy tym należy, że trudno uznać za trafny pogląd o tzw. totalnej kontroli sądu odwoławczego, gdy chodzi o orzekanie na korzyść oskarżonego, bowiem gruntowna znajomość akt sprawy (niezbędna przecież dla prawidłowego orzekania) nie może być wiązana z teoretycznym (ustawowym) uregulowaniem granic rozpoznania środka odwoławczego (zob. T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008, passim; J. Izydorczyk, Granice orzekania sądu odwoławczego w polskiej procedurze karnej, Łódź 2010, passim).