Kremens Karolina, Inicjatywa dowodowa stron w postępowaniu sądowym (uwagi ogólne)

Inicjatywa dowodowa stron w postępowaniu sądowym (uwagi ogólne)

Niniejsza procedura opisuje schemat wprowadzania dowodów w postępowaniu sądowym na podstawie wniosków dowodowych składanych przez strony na tym etapie postępowania. Według zbliżonych zasad rozpatrywane będą także wnioski dowodowe kierowane do sądu przed rozprawą, czy to w formie aktu oskarżenia (wniosek dowodowy oskarżenia) czy pism procesowych innych stron postępowania (np. oskarżonego lub oskarżyciela posiłkowego).

W osobnych procedurach omówione zostały natomiast zagadnienia Inicjatywy dowodowej sądu w postępowaniu sądowym, a także Inicjatywy dowodowej stron w postępowaniu przygotowawczym oraz Inicjatywy dowodowej organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze na tym etapie postępowania.

W dniu 15 kwietnia 2016 roku weszła w życie ustawa nowelizująca kodeks postępowania karnego z dnia 11 marca 2016 r. (Dz.U. poz. 437), która znacząco zmodyfikowała art. 167 k.p.k., a więc przepis normujący inicjatywę dowodową w postępowaniu karnym, przywracając procedurę wprowadzania dowodów do postępowania obowiązującą przed 1 lipca 2015 r. Ustawodawca wprowadzając aktualnie obowiązujące brzmienie art. 167 k.p.k. („Dowody przeprowadza się na wniosek stron lub z urzędu”) sprawia, iż, biorąc pod uwagę także treść art. 2 § 2 k.p.k., sąd ma nie tylko prawo, ale i obowiązek przeprowadzania dowodów z urzędu zawsze, gdy istnieje taka potrzeba, co oznacza w praktyce każdy przypadek, gdy należy ustalić okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia o winie oskarżonego. Jednocześnie sąd nie jest w żaden ograniczony w swojej aktywności i może wręcz „zastępować” oskarżyciela w oczekiwanej od niego aktywności.

Podkreślić należy, iż obowiązująca od dnia 1 lipca 2015 r. do 15 kwietnia 2016 roku ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r. poz. 1247) regulowała zagadnienie inicjatywy dowodowej (tj. wprowadzania dowodów do procesu i ich przeprowadzania w toku postępowania) zdecydowanie odmiennie. W szczególności art. 167 k.p.k. w brzmieniu z 1 lipca 2015 r. pozwalał na ukształtowanie przebiegu postępowania sądowego zgodnie z zasadą kontradyktoryjnego postępowania karnego. Uwypuklał rolę stron w powoływaniu dowodów i przeprowadzaniu ich na rozprawie sprawiając, iż inicjatywa dowodowa stron wyraźnie dominowała nad inicjatywą dowodową sądu w tym zakresie. Co więcej, przepis nie tylko wskazywał, iż w pierwszej kolejności dowody przeprowadzały strony, a dopiero w dalszej sąd, ale zdecydowano się również na wprowadzenie przesłanki, dopiero której zaistnienie uzasadniało aktywność sądu w zakresie inicjatywy dowodowej, tj. „wyjątkowy wypadek uzasadniony szczególnymi okolicznościami”. Miało to - w założeniu ustawodawcy - limitować aktywność sądu w tym zakresie.

Aktualnie wprowadzone zmiany, stanowiące powrót do inkwizycyjnego modelu wprowadzania i przeprowadzania dowodów na rozprawie znacząco wpłyną na kształt postępowania sądowego rozmywając role procesowe sądu jako organu orzekającego i oskarżyciela jako organu, na którym ciężar udowodnienia winy oskarżonego.

Zob. szerzej na temat inicjatywy dowodowej po nowelizacji ustawy - Kodeks postępowania karnego z 1 lipca 2015 r. m.in. K. Woźniewski, Inicjatywa dowodowa sądu w świetle projektu k.p.k. - uwag kilka [w:] Kontradyktoryjność w polskim procesie karnym, red. P. Wiliński, Warszawa 2014, s. 238 i n.; J. Zagrodnik, Kontradyktoryjność jako wyznacznik formy procesu karnego (rozważania na tle zmiany modelu rozprawy głównej w nowelizacji wrześniowej, Palestra 2014, nr 11–12. A. Lach, Dopuszczenie dowodu z urzędu w świetle nowelizacji k.p.k. [w:] Postępowanie dowodowe w świetle nowelizacji kodeksu postępowania karnego, red. A. Lach, Toruń 2014, s. 101–114.

Inicjatywę dowodową w postępowaniu przed sądem, zgodnie z brzmieniem art. 167 k.p.k. wprowadzonym na mocy nowelizacji z dnia 11 marca 2016 r., przysługuje stronom oraz sądowi z urzędu.

Ustawodawca nie ogranicza inicjatywy dowodowej sądu jakąkolwiek przesłanką (w uprzednio obowiązującym stanie prawnym przesłanką limitującą działalność sądu był „wyjątkowy wypadku, uzasadniony szczególnymi okolicznościami”), co oznacza, że dowody mogą być dopuszczone i przeprowadzone w postępowaniu sądowym przez sąd z urzędu i na wniosek stron na takich samych zasadach. Mimo to należy podkreślić, iż kolejność podmiotów określona w przepisie (najpierw „na wniosek” a następnie „z urzędu”) oraz bogate orzecznictwo w tym zakresie dotyczące stanu prawnego sprzed 1 lipca 2015 r., a więc gdy art. 167 k.p.k. brzmiał w sposób zbliżony do tego jak brzmi w chwili obecnej, sugeruje, iż pomimo, że sąd jest faktycznie zobowiązany przeprowadzić każdorazowo dowód, jeżeli wymaga tego ustalenie prawdy w procesie (art. 2 § 2 k.p.k.) dopuszczanie dowodów z urzędu musi mieć charakter subsydiarny w stosunku do inicjatywy dowodowej stron i następować tylko, gdy strony wyczerpały już swoją inicjatywę dowodową, a sąd dostrzega konieczność przeprowadzenia dodatkowych dowodów, której nie dojrzały strony.

Przeprowadzenie dowodu na rozprawie musi być jednakże poprzedzone jego dopuszczeniem przez sąd (albo przewodniczącego składu orzekającego). To w kompetencji organu procesowego leży bowiem uznanie, iż dowód w istocie może zostać dopuszczony w celu jego przeprowadzenia (zob. art. 170 § 1 k.p.k. w zakresie przesłanek oddalenia wniosku). W celu ustalenia czy dowód może zostać dopuszczony w postępowaniu strona zwraca się do organu z pismem procesowym (zob. art. 119 k.p.k.) szczególnego rodzaju, którym jest wniosek dowodowy.

Wniosek dowodowy może mieć charakter pisemny albo ustny składany do protokołu. Jednakże każdy wniosek dowodowy powinien zawierać wymogi formalne charakterystyczne dla tego rodzaju pisma procesowego, tj. wnioskodawca powinien wskazać ustnie, jaki dowód i na jaką okoliczność powinien być jego zdaniem przeprowadzony (zob. art. 169 k.p.k.).

Wymaga stanowczego podkreślenia, że także akt oskarżenia stanowi szczególnego rodzaju wniosek dowodowy, albowiem zawiera wykaz dowodów wnioskowanych do przeprowadzenia na rozprawie. Jak się wydaje, od dnia 15 kwietnia 2016 r. ponownie nie musi zawierać elementów charakterystycznych dla wniosku dowodowego. W szczególności ustawa nie nakłada wprost na autora aktu oskarżenia obowiązku wskazania okoliczności, które mają być udowodnione (teza dowodowa). Należy jednak stanąć na stanowisku, iż wyłącznie wskazanie takich okoliczności sprawi, iż sąd w toku podejmowania decyzji o dopuszczeniu dowodu będzie w stanie ocenić intencje oskarżyciela w podobny sposób jak ma to miejsce w przypadku pozostałych stron. Nie można bowiem przyjąć, iż uzasadnienie, nawet jeżeli stanowi ponownie od 15 kwietnia 2016 r. obligatoryjny element aktu oskarżenia (art. 332 § 2 k.p.k.), jest wystarczające dla określenia okoliczności, które mają zostać za pomocą dowodu udowodnione.

Wniosek dowodowy, jako szczególny rodzaj pisma procesowego, powinien zawierać wszystkie wymogi formalne ujęte w art. 119 k.p.k. oraz dodatkowo te, które wskazuje art. 169 k.p.k., tj.:

– oznaczenie dowodu,

– wskazanie okoliczności, które mają być udowodnione,

– sposób przeprowadzenia dowodu (fakultatywnie).

Tylko wskazanie, jaki dowód i na jaką okoliczność ma zostać przeprowadzony, pozwala na merytoryczne rozpatrzenie wniosku, dzięki czemu sąd będzie w stanie rozważyć, czy nie zachodzą okoliczności powodujące jego oddalenie (art. 170 k.p.k.).

Ustawa nie określa terminu dla składania wniosków dowodowych. Może być on złożony aż do zamknięcia przewodu sądowego, a nawet także podczas głosów stron, jednakże w tym ostatnim przypadku nie będzie formalnie oddalony przez sąd, a jedynie koniecznym będzie ustosunkowanie się do jego treści w uzasadnieniu wyroku. Nic nie stoi jednocześnie na przeszkodzie, aby po złożeniu wniosku dowodowego podczas głosów stron, sąd ponownie otworzył przewód sądowy i dowód przeprowadził. Dopuszczalne jest także składanie wniosków dowodowych, i to po raz pierwszy, w trakcie postępowania apelacyjnego (zob. wyrok SN z dnia 22 czerwca 2004 r., V KK 54/04, LEX nr 109522 oraz wyrok SN z dnia 9 stycznia 2008 r., II KK 248/07, Prok. i Pr. 2008, nr 5, poz. 11).