Stefański Ryszard A., Uchylenie lub zmiana środka zapobiegawczego z urzędu

Uchylenie lub zmiana środka zapobiegawczego z urzędu

Organ procesowy ma obowiązek ciągłego kontrolowania zasadności stosowania środka zapobiegawczego i gdy tylko dojdzie do wniosku, że jego utrzymywanie jest nieuzasadnione, jest zobligowany do jego uchylenia lub zmiany.

Uchylenie środka polega na unicestwieniu jego dalszego stasowania; wobec oskarżonego nie jest stosowany żaden inny środek.

Zmiana zaś polega na zastąpieniu jednego środka zapobiegawczego innym. W miejsce dotychczasowego środka stosuje się nowy. Zastosowanie wobec oskarżonego, względem którego jest już stosowane poręczenie majątkowe, środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania bez zawarcia w postanowieniu wzmianki o uchyleniu poręczenia majątkowego albo o jego zmianie na tymczasowe aresztowanie, jak zauważył Sąd Najwyższy - wywołuje ten skutek, że stosowane poręczenie majątkowe ustaje z chwilą rozpoczęcia efektywnego wykonywania tymczasowego aresztowania, tj. z chwilą osadzenia oskarżonego, a nie z chwilą wydania lub uprawomocnienia się postanowienia o zastosowaniu tego środka (uchwała SN z dnia 22 stycznia 2003 r. - I KZP 36/02, OSNKW 2003, Nr 1-2, poz. 2).

Środek zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić lub zmienić, jeżeli:

a) ustaną przyczyny, wskutek których został zastosowany, lub

b) powstały przyczyny uzasadniające jego uchylenie lub zmianę.

Sąd może uchylić lub zmienić środek zapobiegawczy zastosowany w postępowaniu przygotowawczym. Wskazuje na to użyte w tym, w art. 253 § 2 k.p.k., słowo „również przez prokuratora”. Nie może on być inaczej odczytany, jak że obok niego uprawnienie takie przysługuje sądowi. Jest to uzasadnione tym, że skoro sąd zastosował taki środek, np. tymczasowe aresztowanie, to nie może być pozbawiony możliwości jego uchylenia lub zmiany, gdy stwierdzi, że jego utrzymywanie jest bezzasadne. Uprawnienie to wynika też z oddania przez ustawę stosowania i kontroli środków zapobiegawczych w gestię sądu.

Uchylenie lub zmiana środka zapobiegawczego ze względu na ustanie przyczyn, wskutek których został zastosowany, obejmuje sytuację, w której okoliczności stanowiące podstawę stosowania środka zapobiegawczego przestały istnieć, np. ustalono tożsamość oskarżonego. Zawsze uchylenie lub zmiana środka zapobiegawczego następuje w wyniku zmiany okoliczności stanowiących podstawę jego zastosowania. W grę może wchodzić inna ocena uprawdopodobnienia popełnienia przestępstwa przez podejrzanego, niewywołana jednak nowymi okolicznościami, nieznanymi w momencie stosowania środka.

Ciężka choroba oskarżonego lub inne tragiczne skutki w jego rodzinie, np. śmierć żony oskarżonego, opiekującej się ich wspólnym dzieckiem, która nastąpiła po zastosowaniu tymczasowego aresztowania, mogą uzasadniać jego uchylenie lub zmianę. Uchylenie środka może nastąpić także wówczas, gdy w wyniku zebrania dodatkowych dowodów okazało się, że czyn nie zawiera znamion przestępstwa albo jest mało prawdopodobne, by oskarżony był sprawcą zarzucanego mu czynu. Słusznie Sąd Najwyższy uznał, że: „Z art. 209 [ob. 249 § 1] k.p.k. wynika, że niedopuszczalne jest stosowanie tymczasowego aresztowania do osoby, przeciwko której brak dostatecznych dowodów potwierdzających, że popełniła ona zarzucane jej przestępstwo. Jeżeli w jakimkolwiek stadium postępowania karnego w miarę jego rozwoju i uzupełnienia powstaną wątpliwości co do zasadności podejrzenia albo oskarżenia osoby tymczasowo aresztowanej, to należy środek ten niezwłocznie uchylić, a w każdym razie zmienić go na łagodniejszy” (postanowienie SN z dnia 15 kwietnia 1983 r., II KZ 31/83, OSNKW 1983, nr 10–11, poz. 90, z glosami P. Hofmańskiego, OSPiKA 1984, z. 7–8, s. 392–394 i A. Bulsiewicza, Pal. 1984, nr 5–6, s. 90–95). Końcowa treść tej tezy nie zasługuje na aprobatę, gdyż brak tej przesłanki stanowi także przeszkodę do stosowania innych środków zapobiegawczych.

Zasadnie Sąd Najwyższy podkreślił, że: „Uchylenie tymczasowego aresztowania może nastąpić wtedy, gdy przemawiają za tym przesłanki faktyczne, np. brak uprawdopodobnienia zarzutu albo zaistnienie choćby jednej z przesłanek z art. 218 [ob. 259 § 1] k.p.k. względnie prawne, z tym że obowiązkiem sądu orzekającego jest przytoczenie ich w uzasadnieniu i wskazanie takich argumentów, które zdecydowały o uchyleniu tymczasowego aresztowania” (postanowienie SN z dnia 11 stycznia 1985 r., IV KZ 203/84, niepubl.).

Może też wchodzić w grę niezasadność zastosowania środka zapobiegawczego ex tunc. Rację ma Sąd Najwyższy, stwierdzając, że: „Uchylenie lub zmiana tymczasowego aresztowania, o którym mowa w art. 253 § 1 k.p.k., następuje nie tylko wówczas, gdy po jego zastosowaniu powstały okoliczności, o których mowa w tym przepisie, ale - a minori ad maius - także wówczas, gdy środek ten zastosowano z naruszeniem prawa. Nakaz sformułowany w art. 253 § 1 k.p.k. adresowany jest do sądu i prokuratora nie tylko wtedy, gdy organy te prowadzą postępowanie w głównym przedmiocie procesu, ale także i wtedy, gdy orzekają one w kwestiach wpadkowych” (postanowienie SN z dnia 28 lutego 2001 r., IV KO 11/01, OSNKW 2001, nr 5–6, poz. 46, z aprobującą glosą A. Murzynowskiego, OSP 2001, z. 10, s. 498–499).

Zobacz też Odstąpienie od stosowania tymczasowego aresztowania