Czerwińska Dorota, Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona ubogiego oskarżonego) w postępowaniu sądowym

Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona ubogiego oskarżonego) w postępowaniu sądowym

Zasada prawa do obrony stanowi prawnie zdefiniowaną zasadę wyrażoną w art. 6 k.p.k., który stanowi, iż oskarżonemu przysługuje prawo do obrony w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć. Zasada ta została ujęta także w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i przewiduje ją także art. 6 ust. 3 lit. c Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Doktryna procesu karnego wyróżnia dwa rodzaje prawa do obrony:

1. prawo do obrony w znaczeniu materialnym – polegające na podejmowaniu wszelkich działań mających na celu poprawę sytuacji oskarżonego (m.in. składanie wniosków dowodowych czy składanie środków odwoławczych w toku postępowania)

2. prawo do obrony w znaczeniu formalnym – polegające na możliwości skorzystania z obrońcy przez oskarżonego (w znaczeniu szerokim, a więc także podejrzanego).

W dalszej kolejności w ramach obrony formalnej wyróżnić można:

1. obronę fakultatywną (z wyboru) – gdy oskarżony sam podejmuje decyzję o ustanowieniu obrońcy - zob. Ustanowienie obrońcy (obrona fakultatywna)

2. obronę obligatoryjną – gdy ustawodawca nakłada obowiązek posiadania przez oskarżonego obrońcy dając mu do wyboru czy uczyni to osobiście (obrona z wyboru) czy nastąpi to w wyniku wyznaczenia obrońcy (obrona z urzędu) – zob. Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona obligatoryjna) w postępowaniu przygotowawczym oraz Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona obligatoryjna) w postępowaniu sądowym

3. obronę z urzędu – gdy oskarżony wykaże w sposób należyty, iż nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i swojej rodziny (obrona ubogiego oskarżonego) - zob. Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona ubogiego oskarżonego) w postępowaniu przygotowawczym

Warto pamiętać, iż w okresie pomiędzy 1 lipca 2015 r. a 14 kwietnia 2016 r., w związku z wprowadzeniem nowelizacją instytucji obrony z urzędu na wniosek oskarżonego (art. 80a k.p.k.), w toku postępowania sądowego oskarżonemu wyznaczano obrońcę z urzędu bez konieczności wykazywania, że nie jest on w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Wystarczające dla uzyskania obrońcy z urzędu było samo złożenie wniosku przez oskarżonego. W chwili obecnej po wejściu w życie nowelizacji k.p.k. z dnia 11 marca 2016 r. wrócono do uprzedniego stanu rzeczy.

Więcej na temat zasady prawa do obrony zob. P. Wiliński, Zasada prawa do obrony [w:] P. Wiliński (red.), Zasady procesu karnego. System Prawa Karnego Procesowego, tom III, cz. 2, Warszawa 2014, s. 1471-1563.

Prawo do korzystania z pomocy prawnej z urzędu wynika również z prawa unijnego, tj. dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1919 z dnia 26 października 2016 r. w sprawie pomocy prawnej z urzędu dla podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym oraz dla osób, których dotyczy wniosek w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania.

Jeżeli oskarżony w postępowaniu sądowym nie jest w stanie ponieść kosztów obrony z wyboru, a chciałby być reprezentowany przez obrońcę w postępowaniu oraz gdy jednocześnie nie zachodzi żadna z przesłanek obrony obligatoryjnej (zob. art. 79 § 1 i 2 oraz 80 k.p.k.), może żądać aby wyznaczono mu obrońcę z urzędu. Powyższe dotyczy zarówno sytuacji, w której obrońca ma zostać wyznaczony do udziału w całym postępowaniu, ale także sytuacji, gdy oskarżony żąda wyznaczenia obrońcy z urzędu w celu dokonania określonej czynności procesowej (art. 78 § 1a k.p.k.).

Jedynym warunkiem ustanowienia obrońcy w takiej sytuacji, jest wykazanie przez oskarżonego, iż jego stan materialny nie pozwala mu na poniesienie kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i swojej rodziny.

O tym, że prawo takie przysługuje oskarżonemu jest on pouczany jeszcze na etapie postępowania przygotowawczego przed jego pierwszym przesłuchaniem (zob. art. 300 § 1 k.p.k.). Nic nie stoi na przeszkodzie, aby obrońca z urzędu został wyznaczony oskarżonemu już na etapie postępowania przygotowawczego (zob. Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona ubogiego oskarżonego) w postępowaniu przygotowawczym).

Złożenie wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu przez oskarżonego może nastąpić zarówno w formie pisemnej (pismo skierowane do sądu i to na każdym etapie postępowania) jak i ustnej (do protokołu przesłuchania w charakterze oskarżonego). O prawie tym należy oskarżonego pouczyć (art. 300 § 1 k.p.k.).

Od oskarżonego nie wymaga się udokumentowania jego sytuacji majątkowej, a tylko „należytego wykazania”, że nie może ponieść kosztów obrony, a za wystarczające uznaje się przedłożenie oświadczenia przez oskarżonego o jego stanie majątkowym (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2010 r., V KZ 70/10, Biul. PK 2010, nr 9, poz. 32).

Nic nie stoi na przeszkodzie, aby w swoim wniosku oskarżony wskazał potencjalnego kandydata na obrońcę, jednakże organ podejmujący decyzję w tym zakresie nie będzie tym wskazaniem związany.