Kremens Karolina, Wyznaczenie pełnomocnika z urzędu

Pełnomocnikiem jest przedstawiciel procesowy, z którego pomocy w postępowaniu karnym może korzystać strona inna niż oskarżony (zob. Ustanowienie pełnomocnika dla strony innej niż oskarżony), a także - pod pewnymi warunkami - osoba niebędąca stroną (zob. Ustanowienie pełnomocnika dla osoby niebędącej stroną). Wyjątek obejmuje oskarżyciela publicznego, który będąc stroną w postępowaniu sądowym, jako podmiot profesjonalny, zawsze występuje w postępowaniu osobiście.

W związku z nowelizacją kodeksu postępowania karnego, która weszła w życie z dniem 1 lipca 2015 r., procedura karna dopuszcza także możliwość wyznaczenia pełnomocnika z urzędu dla strony innej niż oskarżony, co dotychczas nie było możliwe.

Strona, która nie jest oskarżonym, a także inna osoba niż strona, może ustanowić w postępowaniu karnym pełnomocnika. Od dnia 1 lipca 2015 r. znowelizowany kodeks postępowania karnego dopuszcza także możliwość, aby w toku postępowania karnego strona inna niż oskarżony, nieposiadająca pełnomocnika z wyboru mogła uzyskać pełnomocnika z urzędu (art. 87a § 1 k.p.k.).

Jak wynika z jasno określonych przepisów w tym zakresie (art. 87a § 1 k.p.k.), prawo do pełnomocnika z urzędu przysługuje wyłącznie na etapie postępowania sądowego i wyłącznie stronie, która nie jest oskarżonym. To oznacza, że inne osoby niż strony (np. świadkowie) takiego uprawnienia nie uzyskują, mimo iż zachowują prawo do ustanowienia osobiście takiego pełnomocnika. Uprawnienie to realizuje się wyłącznie na wniosek uprawnionego podmiotu i w zasadzie organ nie ma możliwości odmówić wyznaczenia takiego pełnomocnika.

Kodeks postępowania karnego reguluje, kto może być stroną postępowania sądowego - są to:

– oskarżyciel publiczny,

– oskarżyciel posiłkowy (tak uboczny jak i subsydiarny),

– oskarżyciel prywatny,

– oskarżony, a także

– podmiot odpowiedzialny za zwrot Skarbowi Państwa korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa.

Spośród wymienionych stron prawa do złożenia wniosku o wyznaczenie pełnomocnika nie ma:

– oskarżony, który ma oczywiście prawo do złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy w oparciu o art. 80a k.p.k. oraz

– oskarżyciel publiczny, którym jest co do zasady prokurator, a więc profesjonalny podmiot (zob. art. 45 § 1 k.p.k.).

Podkreślić należy, iż na mocy odwołania zawartego w art. 88 k.p.k., do pełnomocnika stosuje się odpowiednio art. 78 § 1 k.p.k., co oznacza, że strona inna niż oskarżony, która nie ma pełnomocnika z wyboru, może żądać, aby wyznaczono jej pełnomocnika z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów pełnomocnictwa bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny (art. 78 § 1 k.p.k.) - procedura będzie miała analogiczny przebieg do procedur z art. 78 k.p.k. Przepis ten dotyczy jednak wyłącznie postępowania przygotowawczego, podobnie jak obrona ubogiego podejrzanego (art. 78 k.p.k.) odnosi się wyłącznie do tego etapu postępowania. Na etapie postępowania sądowego aktualizują się nowe procedury art. 80a k.p.k. wobec oskarżonego i omawiana w tym miejscu procedura art. 87a k.p.k. Tym samym ustawodawca zrównuje uprawnienia oskarżonego oraz innych niż oskarżony stron postępowania sądowego, przyznając im jednakowe prawo do bycia reprezentowanym przez profesjonalny podmiot na tym etapie postępowania karnego.

Podkreślić jednocześnie należy, iż ponoszenie kosztu wyznaczenia pełnomocnika z urzędu (podobnie jak kosztu wyznaczenia obrońcy z urzędu) uzależnione będzie od majętności uprawnionego oraz wyniku postępowania, co będzie podlegało decyzji sądu (art. 626 § 1 k.p.k.) - zob. Ponoszenie wydatków związanych z ustanowieniem obrońcy lub pełnomocnika.

Pełnomocnik dla strony innej niż oskarżony wyznaczany jest albo dla całego postępowania, w którym będzie reprezentował uprawnionego albo w celu dokonania określonej czynności procesowej w toku postępowania sądowego (art. 87a § 2 k.p.k.).

Strona inna niż oskarżony, aby być reprezentowaną w postępowaniu sądowym pełnomocnika wyznaczonego z urzędu musi złożyć wniosek, albowiem wyznaczenie pełnomocnika z urzędu nie ma charakteru automatycznego.

Wniosek może zostać złożony w każdym czasie w toku postępowania sądowego albowiem ustawa nie wskazuje żadnych ograniczeń w tym zakresie. Wniosek może zostać złożony także jeszcze w toku postępowania przygotowawczego, z tym że zostanie rozpoznany w razie skierowania sprawy do sądu. Forma wniosku pozostaje dowolna, zarówno pisemna, jak i ustna (np. w toku przesłuchania w charakterze świadka oskarżyciela posiłkowego ubocznego). Strona inna niż oskarżony nie musi wskazywać żadnej przyczyny, dla której chce być reprezentowana przez pełnomocnika w toku postępowania sądowego, wystarczy wyrażenie żądania w tym zakresie.

O uprawnieniu do złożenia wniosku oraz tym, że w zależności od wyniku procesu strona taka może być obciążona kosztami wyznaczenia pełnomocnika z urzędu, należy pouczyć ją przy doręczeniu zawiadomienia o terminie rozprawy albo posiedzenia, o którym mowa w art. 341 § 1, art. 343 § 5 oraz art. 343a k.p.k. (art. 87a § 3 k.p.k.). Także na zasadach ogólnych pokrzywdzony jest pouczany o wskazanym uprawnieniu na mocy art. 300 § 2 k.p.k. jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem w toku postępowania przygotowawczego. Brak pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uprawnionego (art. 16 § 1 k.p.k.).